Στο ερώτημα αν έχει μέλλον η Παιδεία μας μέσα στην οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας η απάντηση είναι απλή μαζί και τραγική: Αν δεν έχει μέλλον η Παιδεία μας, δεν έχει μέλλον και η χώρα μας. Finis Graeciae! Σπεύδω να πάρω θέση: Η Παιδεία μας έχει μέλλον υπό προϋποθέσεις• όχι χωρίς παιδευτικό όραμα και χωρίς πανεθνική προσπάθεια• όχι με ημίµετρα ή σπασμωδικά μέτρα• όχι με βολέματα και εφησυχασμό• όχι με τεχνικές εφαρμογής εις βάρος τής ουσίας• όχι χωρίς διακομματική συναίνεση σε κοινούς στόχους και χωρίς μακροπρόθεσμες πολιτικές.

Πάντως, ουδέν κακόν αμιγές καλού. Η οικονομική κρίση μπορεί να οδηγήσει σε ανεξέλεγκτο πανικό ή να γίνει ο δρόμος για μια γενικότερη αυτοσυνειδησία. Αν αφυπνισθούμε και αποδιώξουμε ό,τι μάς βύθισε στη σημερινή κατάντια, τότε μπορεί αυτή η χώρα να ξαναβρεί τον δρόμο της μέσα από μια συντονισμένη εθνική προσπάθεια, όπου βασικό ρόλο θα παίξει η Παιδεία. Γιατί, αν λ.χ. τη διαφθορά την αποτελεί μόνο η φοροδιαφυγή, τότε αντιμετωπίζεται με κάποια διοικητικά μέτρα. Αν, όμως, τη διαφθορά την αποτελεί μια διευρυμένη ηθική χαλάρωση έως φθορά, τότε αυτή αντιμετωπίζεται μόνο από μια εμπνευσμένη και εμπνέουσα Παιδεία ουσίας, αρχών, αξιών και πραγματικής γνώσης.

Η θέση την οποία υποστηρίζω είναι ότι στην πατρίδα μας – και όχι μόνον – έχουμε κατά καιρούς μεταρρυθµιστικές προσπάθειες στην Παιδεία μας που βασίζονται όχι στην ουσία τής Παιδείας αλλά στις τεχνικές εφαρμογής (ό,τι οι ξένοι αποκαλούν «technicalities»). Εξηγούμαι: Χρήσιμο είναι να προσδιορίσουμε την έκταση τής ύλης ή τον αριθμό των εξεταζομένων μαθημάτων. Χρήσιμο είναι να χρησιμοποιήσουμε τους διαδραστικούς πίνακες και την ψηφιακή τεχνολογία. Χρήσιμο είναι να επαναδιοργανώσουμε τη διοίκηση τής Εκπαίδευσης. Χρήσιμο είναι να εισαγάγουμε τις ερευνητικές εργασίες των μαθητών στο σχολείο. Χρήσιμο είναι να έχουμε μεγάλες σχολικές μονάδες με όλες τις ειδικότητες των μαθημάτων. Χρήσιμο είναι να μαθαίνουμε περισσότερες ξένες γλώσσες. Χρήσιμα είναι αδιαμφισβητήτως και πολλά άλλα από αυτά που έγιναν και γίνονται. Αλλά όλα μαζί αυτά και καθένα χωριστά δεν συνιστούν την ουσία τής Παιδείας. ∆εν καλύπτουν τους σκοπούς που πρέπει να επιδιώξει μια βαθύτερη, γνήσια και αποτελεσματική Παιδεία.

Ποια θα ήταν, λοιπόν, μια Παιδεία ουσίας με θεμελιώδεις παιδευτικούς σκοπούς; Φρονώ ότι θα ήταν μια Παιδεία που μορφώνει πολίτες υπεύθυνους, πολίτες σκεπτόμενους, πολίτες κοινωνικά ευαίσθητους, πολίτες καλλιεργημένους, πολίτες με αρχές, αξίες και ιδανικά, πολίτες με ικανότητες, με γνώσεις και αυτογνωσία. Ο,τι σχεδιάζεται και επιτελείται από το Νηπιαγωγείο μέχρι και την τρίτη Λυκείου θα πρέπει να υπηρετεί μια τέτοια μορφή Παιδείας. Αναφερόμαστε προφανώς στη Γενική Παιδεία, που πρέπει να προσφέρεται δωρεάν σε όλα τα ελληνόπουλα από τα πέντε χρόνια τους μέχρι τα δεκαοκτώ. Χωρίς ενδιάμεσες διαφοροποιήσεις, πέρα από μια ευρύτερη επιλογή μαθημάτων που θα έδιναν διέξοδο στα ειδικά ενδιαφέροντα των μαθητών. Διαφορετικοί, βεβαίως, είναι οι σκοποί τής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης που συνδέεται εξ ορισμού με εξειδικευμένες γνώσεις και επαγγελματικές βλέψεις.

Μιλώντας για μια Παιδεία ουσίας αναφέρομαι σε μια ποιοτική Παιδεία, που θα διασφαλίζει, κατά προτεραιότητα, την κατάκτηση τής μητρικής γλώσσας και την εξοικείωση με τη μαθηματική σκέψη. Περαιτέρω, μια Παιδεία που θα εξασφαλίζει την κατοχή των «εθνικών μαθημάτων» (ιστορίας, λογοτεχνίας, γεωγραφίας, θρησκευτικών) και την ουσιαστική οικείωση με τις φυσικές επιστήμες (φυσική, χημεία, βιολογία). Μια Παιδεία που θα οδηγεί εξ απαλών ονύχων στον κόσμο τού πολιτισμού (μουσικής, εικαστικών, θεάτρου, δημιουργικής γραφής) και στην άσκηση τού σώματος (φυσική αγωγή, αθλητισμός) σε όλα τα χρόνια των σπουδών. Η κατοχή μιας ξένης γλώσσας μέσα στη σχολική εκπαίδευση και η καλή γνώση και χρήση τής ψηφιακής τεχνολογίας πρέπει να συμπληρώνουν τα βασικά.

Ωστόσο, κυρίαρχα στοιχεία τής Παιδείας, διάχυτα σε όλα τα πεδία και τα επίπεδα τής εκπαίδευσης, πρέπει να είναι οι αρχές, οι αξίες και τα ιδανικά, ό,τι ανεβάζει τον άνθρωπο, ό,τι στηρίζει μια κοινωνία, ό,τι συνέχει έναν λαό. Όχι ως θεωρίες, ρητορισμοί και φανφάρες, αλλά ως στοιχεία που πηγάζουν μέσα από την ιστορία και την παράδοση τού τόπου, ως ιδέες, αρχές και πρότυπα ζωής που μπορούν να συγκινήσουν και να εμπνεύσουν. Αυτή η διάσταση τής Παιδείας ατόνησε (ή υπονομεύτηκε;) με το σκεπτικό ότι δήθεν αποτελεί χρηστομάθεια ή ηθικολογία ή ξεπερασμένες συντηρητικές ιδέες εν ονόματι ενός αβαθούς προοδευτισμού και σειράς ιδεολογημάτων που κλόνισαν τελικά τα θεμέλια τής Παιδείας. Έτσι ένας ολόκληρος κόσμος νέων παιδιών βρέθηκαν χωρίς εσωτερικά στηρίγματα και σημεία αναφοράς, σε μια σύγχυση και αβεβαιότητα που τους γεννά πικρίες, επιθετικότητα και τους εκτρέπει στην αναζήτηση ξένων προτύπων που επιδεινώνουν την κατάσταση.

Μια άλλη ανίατη μέχρι σήμερα ασθένεια τής εκπαίδευσής μας που υπονομεύει κάθε έννοια ουσιαστικής Παιδείας είναι ο όγκος των πληροφοριών με τις οποίες φορτώνουμε τους μαθητές, πληροφορίες που σπάνια περνούν το κατώφλι τής πραγματικής γνώσης και που ξεχνιούνται (διάβαζε «αποβάλλονται» από τη μνήμη) αφήνοντας ελάχιστα ίχνη. Ο έρωτας τής λυτρωτικής γνώσης που ρίχνει φως γύρω μας, η αγάπη για το σχολείο ως ιερό χώρο αφύπνισης τού νου, η εκτίμηση στον δάσκαλο ως πηγή τής γνώσης, το δέσιμο με το βιβλίο ως μετάβαση στον κόσμο τής γνώσης, όλα αυτά αποτελούν άπιαστο όνειρο, εις βάρος κάθε έννοιας αληθινής Παιδείας. Για ποια Παιδεία μπορούμε να μιλούμε αν δεν επανακτήσουμε την αγάπη τού μαθητή για τη μάθηση και το σχολείο; Και πώς θα γίνει αυτό χωρίς τον μαθητή να μετέχει ενεργώς στην αναζήτηση τής γνώσης, στη μαγεία τής ανακάλυψης τού κόσμου τής φύσης και τής νόησης, σε ό,τι γεννά δημιουργικό «έρωτα Παιδείας».

Η πρόκληση, λοιπόν, που μπορεί να βγει μέσα από τα δεινά τής κρίσης ως πνευματική κάθαρση είναι μια νέα Παιδεία τής ουσίας από ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα μας «ξεβολέψει» αρχικά όλους – δασκάλους, μαθητές, γονείς, πανεπιστήμια, πολιτεία – με ριζικές αλλαγές οι οποίες θα μετατρέψουν την απόκτηση Παιδείας από αγγαρεία σε απόλαυση, από μια χρηστική αντίληψη τής Παιδείας ως απλής πύλης εισόδου στα πανεπιστήμια (με καθαγιασμό τής φροντιστηριακής στήριξης) σε μια πηγή αυτογνωσίας, καλλιέργειας και ανθρωπιάς.

Τελικά, όσες αλλαγές κι αν επιχειρήσεις στην εκπαίδευση επιπολής και επιμέρους, δεν θα επιτύχεις ποτέ τον κύριο και μοναδικό στόχο: μια πραγματική μόρφωση τής προσωπικότητας των νέων ανθρώπων, μια αληθινή καλλιέργεια, μια Παιδεία ουσίας, μια Παιδεία ποιοτικής ζωής, η οποία είναι δυνατόν να επιτευχθεί με τους όρους που ανέφερα. Μια τέτοια Παιδεία μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός αφύπνισης, ως πηγή διαφωτισμού και ως μόνιμη ασφαλιστική δικλίδα για την αποφυγή στο μέλλον κάθε κρίσης, και τής οικονομικής.

Γεώργιος Μπαμπινιώτης, καθηγητής της Γλωσσολογίας,
πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού,
τέως πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.