Η «Πρόκληση» του σχεδίου μαθήματος

1. Οι βασικοί στόχοι του σχεδιασμού

Τρεις είναι οι βασικοί στόχοι στους οποίους πρέπει να στηριχτεί ο διδάσκων, προκειμένου να σχεδιάσει σωστά το μάθημα και να επιτύχει μια αποτελεσματική διδασκαλία…

Ο πρώτος στόχος: Η επίτευξη «πρόκλησης» στο μάθημα…Δηλαδή, η ανακάλυψη των ενδιαφερόντων του μαθητή και η επισήμανση των δυνατών σημείων πάνω στα οποία οικοδομείται η περαιτέρω γνώση της ενότητας…

Ο δεύτερος στόχος: Η «οικοδόμηση» της νέας γνώσης του μαθητή…Δηλαδή, η αποσαφηνίσεις που παρέχει κατά την παρουσίαση του νέου μαθήματος ο διδάσκων, για την κατανόηση εννοιών του μαθήματος, ανάλογα με το επίπεδο στο οποίο μπορούν να φτάσουν οι μαθητές (παρατηρήσεις στις ομάδες, επεξηγήσεις, συζήτηση και επιχειρηματολογία, παρουσίαση στην τάξη των συμπερασμάτων των ομάδων κ.λ.π.…)

Ο τρίτος στόχος: Ο «τρόπος βοήθειας» στην τάξη, αλλά και σε κάθε μαθητή, ώστε να φτάσει στο ανώτερο δυνατό γνωστικό επίπεδο Δηλαδή, οι διάφορες στρατηγικές (φύλλα εργασίας, βιβλία, κατάλληλο λογισμικό) με τις οποίες θα εφαρμόσει ο δάσκαλος ένα διδακτικό σχέδιο που να οδηγεί σε λύσεις επί πραγματικών καταστάσεων…

2. Ο προγραμματισμός της διδασκαλίας

• Αρχικά, προκαθορίζω ξεκάθαρα το σκοπό…Δηλαδή, τον αναλύω σε τρία βασικά επίπεδα γνώσης που τον διαφοροποιούν: τον διακρίνω σε προϋπάρχουσες γνώσεις, σε βασικές-πυρηνικές γνώσεις και σε μετασχηματιστικές γνώσεις…)
• Στο σχεδιασμό μου λαμβάνω υπόψη μου όχι μόνο τις προϋπάρχουσες γνώσεις, πάνω στις οποίες απαραίτητα θα στηριχτώ για να διδάξω τις βασικές-πυρηνικές γνώσεις, που είναι ο στόχος του μαθήματός μου, αλλά και τις μετασχηματιστικές γνώσεις…Οι μετασχηματιστικές γνώσεις βασίζονται στη διαφοροποίηση των διαφόρων επιπέδων ετοιμότητας των μαθητών, τα οποία θα πρέπει να προβλέψω κατά την προετοιμασία του σχεδίου μαθήματος και να ετοιμάσω κατάλληλες δραστηριότητες…
• Στόχος μου με την έννοια αυτή είναι η καλύτερη δυνατή ικανοποίηση των διαφοροποιημένων επιπέδων μάθησης που διακρίνω στην τάξη μου…

3. Σχέδιο μαθήματος στη διαφοροποιημένη διδασκαλία

Πρώτο στάδιο: Η «πρόκληση» του μαθήματος

• Ξεκάθαρος σκοπός
• Ιεράρχηση στόχων της διδασκαλίας
• Ανάλυση του σκοπού (σε προϋπάρχουσες, βασικές-πυρηνικές, και μετασχηματιστικές γνώσεις)

Δεύτερο στάδιο: Η «καρδιά» της διαφοροποίησης

• Επαναφορά των γνώσεων
• Ατομική, αρχικά, εργασία
• Κάλυψη προαπαιτούμενων γνώσεων και πορεία μέχρι το «ψηλότερο» γνωστικό επίπεδο των μαθητών (συνεργατικά)
• Προκαλώ συζήτηση στην τάξη

Τρίτο στάδιο: Διάφορα είδη διαφοροποίησης

• Διαφοροποίηση ως προς το ρυθμό των μαθητών στην τάξη
• Διαφοροποίηση ως προς τη μαθησιακή δραστηριότητα (διαφορετικό στυλ μάθησης των μαθητών)
• Διαφοροποίηση ως προς το βαθμό δυσκολίας των διδακτικών υλικών πάνω στα οποία εργάστηκαν οι μαθητές
• Διαφορετικό στυλ μάθησης των μαθητών

Τέταρτο στάδιο: Αξιολόγηση της διαφοροποιημένης διδασκαλίας

• Συνεχής αξιολόγηση μέσα από:
  • τις εργασίες του βιβλίου του μαθητή
  • την αξιολόγηση της ενότητας

Δραστηριότητες που αποσκοπούν στην ανάπτυξη των μεταγνωστικών ικανοτήτων του μαθητή

Βασικές επισημάνσεις:

• Πρωταρχικός σκοπός του Δημοτικού σχολείου είναι – πέρα από τις γνώσεις- να καλλιεργήσει στους μαθητές δεξιότητες που θα τους βοηθήσουν να επεξεργάζονται σ ε βάθος τις διάφορες πληροφορίες, να τις συσχετίζουν με τις προϋπάρχουσες γνώσεις τους, να διακρίνουν τι γνωρίζουν και τι όχι, δηλαδή να «μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν»…
• Οι δεξιότητες αυτές προϋποθέτουν «μεταγνωστικές ικανότητες». Δηλαδή, μια ωριμότητα και συνειδητοποίηση του τρόπου με τον οποίο σκέφτονται και ενεργούν. Οι έρευνες έχουν δείξει μια συνάφεια μεταξύ μεταγνωστικών δεξιοτήτων και σχολικών επιδόσεων… οι μαθητές που γνωρίζουν μεταγνωστικές στρατηγικές (πότε και γιατί) βελτιώνουν σημαντικά τις σχολικές τους επιδόσεις.

Έννοια της μεταγνώσης:

• Μεταγνώση είναι η ικανότητα που αποκτά ένα άτομο να παρακολουθεί, να παρεμβαίνει, να διορθώνει (ρυθμίζει) και να συντονίζει τις γνωστικές λειτουργίες του (αντίληψη, μνήμη, γλώσσα, κατανόηση, σκέψη, ικανότητα λύσης προβλημάτων), προκειμένου να επιτύχει έναν συγκεκριμένο σκοπό.
• Επομένως, ο ρόλος της μεταγνώσης είναι η παρακολούθηση και ο έλεγχος των γνωστικών μηχανισμών, καθώς και η αξιολόγηση των ιδεών και των στρατηγικών.
• Ανάλογα, τέλος, με τη γνωστική λειτουργία στην οποία επικεντρώνεται η μεταγνώση μπορούμε να διακρίνουμε τη μετα-μνήμη, τη μετα-κατανόηση, τη μετα-γλώσσα, τη μετα-προσοχή, τη μετα-σκέψη…
• Ένας από τους κυριότερους στόχους της εκπαίδευσης είναι οι μαθητές να μαθαίνουν αποκτώντας μεταγνωστικές δεξιότητες και αυτορυθμίζοντας τη γνωστική συμπεριφορά τους σύμφωνα με τις προτεραιότητες που έχουν θέσει.
• Με άλλα λόγια μεταγνώση είναι μια ικανότητα που αποκτά το άτομο να παρεμβαίνει ενσυνείδητα στη διαδικασία για τον τρόπο που μαθαίνει και να την τροποποιεί με σκοπό πάντοτε να επιτύχει το ποθητό αποτέλεσμα

Τρόποι ανάπτυξης των μεταγνωστικών δεξιοτήτων

Βασικές επισημάνσεις:

• Οι έρευνες δείχνουν, ότι οι μεταγνωστικές δεξιότητες που μπορούν να αναπτυχθούν, στα πλαίσια της φοίτησης των μαθητών στο Δημοτικό σχολείο, είναι περιορισμένες.
• Οι δυνατότητες των μαθητών του Δημοτικού σχολείου δεν τους επιτρέπουν να αναλύουν, να σχεδιάζουν με συστηματικό τρόπο και να χρησιμοποιούν κατάλληλες τεχνικές και στρατηγικές, που θα διευκολύνουν την κατανόηση και τη συγκράτηση των πληροφοριών.
• Γι, αυτό το λόγο δεν δίνουμε έμφαση για δεξιότητες μελέτης στις μικρές τάξεις, ενώ στις μεγαλύτερες τάξεις υποδεικνύουμε, σταδιακά, στρατηγικές που οδηγούν σε μεταγνωστικές δεξιότητες, σε όλα τα διδακτικά αντικείμενα…

Ενδεικτικοί τρόποι ανάπτυξης μεταγνωστικών δεξιοτήτων:

• Πρώτη κατηγορία: Βασικές καθημερινές ενέργειες του δασκάλου

Από την αφετηρία της σχολικής του φοίτησης – και σε κάθε ευκαιρία– ο μαθητής πρέπει να συνειδητοποιεί ότι, για την οποιαδήποτε εργασία του πρέπει:

• να ακολουθεί έναν τρόπο σκέψης.
• να μπορεί να δικαιολογεί την άποψή του γι αυτό που κάνει…
• να επισημαίνει τα κύρια σημεία και
• να προχωρεί, ακόμη και σε αυτοδιόρθωση των ενεργειών και των βημάτων που ακολούθησε και γενικά
• να συνειδητοποιεί τον τρόπο με τον οποίο ακολουθεί συγκεκριμένες οδηγίες, για να λύνει τα προβλήματά του…

Παράδειγμα: Τα στάδια που ακολουθεί για τη λύση ενός προβλήματος: (Διαβάζω το πρόβλημα, για να το κατανοήσω, Το λέω με δικά μου λόγια, υπογραμμίζω τις σημαντικές πληροφορίες, οργανώνω τα δεδομένα και τα ζητούμενα, Σχηματοποιώ τα πρόβλημα, σχεδιάζω ένα πλάνο για τη λύση του, εκτιμώ, περίπου, το αποτέλεσμα, εκτελώ τις πράξεις, ελέγχω και επαληθεύω την απάντηση….(εκτενέστερα σε ειδικό σχέδιο εργασίας…)

• Δεύτερη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Μεταφορά γνώσης σε νέες καταστάσεις…

Αναφέρεται στον τρόπο καθοδήγησης του μαθητή, ώστε να αντιλαμβάνεται το πώς μια δεξιότητα, ένας συγκεκριμένος τρόπο λύσης ενός οποιουδήποτε προβλήματος μπορεί να εφαρμοστεί, σε νέες καταστάσεις (συσχετισμός πληροφοριών…)

• Τρίτη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Υποβολή κατάλληλων ερωτήσεων…

Η καλλιέργεια των ανώτερων και των μεταγνωστικών δεξιοτήτων μπορεί να επιτευχθεί με κατάλληλες ερωτήσεις που αποσκοπούν όχι μόνο στην ανάκληση πληροφοριών, αλλά – κυρίως – στην κατανόηση, την ανάλυση και την αξιολόγηση των πληροφοριών…(να πεις ένα δικό σου παράδειγμα, γιατί κατέληξες σ’ αυτό το παράδειγμα, πώς θα ενεργούσες αν…κλπ)

Γενικά: πριν από, κατά, ή μετά την εκτέλεση ενός γνωστικού έργου θα πρέπει να υποβάλλονται:

• ερωτήσεις προγραμματισμού της σκέψης
• ερωτήσεις καθοδήγησης της σκέψης
• ερωτήσεις αξιολόγησης της σκέψης
• ερωτήσεις ανάλυσης των συναισθημάτων και
• ερωτήσεις ανάλυσης των γνωστικών συνηθειών του μαθητή

• Τέταρτη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Άσκηση των μαθητών σε βασικές μεταγνωστικές στρατηγικές κατανόησης ενός κειμένου….

Βασικά στοιχεία κατανόησης του κειμένου: επισήμανση των κύριων σημείων

• σύνταξη περίληψης, χρήση αυτοερωτήσεων κατανόησης…Με τα στοιχεία αυτά διευκολύνεται η ανάσυρση διάφορων πληροφοριών…

• Πέμπτη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Αυτοδιόρθωση των λαθών των μαθητών…

Στο πλαίσιο της καλλιέργειας των μεταγνωστικών δεξιοτήτων:

• επισημαίνονται τα ορθογραφικά λάθη, χωρίς να τα διορθώνονται.
• Στη συνέχεια ζητείται η αυτοδιόρθωσή τους
• Συνειδητοποιούνται τα λάθη
• Αναζητείται ο ορθός τρόπος γραφής
• Καλλιεργείται, κριτικά, η μεταγνωστική δεξιότητα…

• Έκτη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Άσκηση των μαθητών στις στρατηγικές οργάνωσης του υλικού

Οι μαθητές πρέπει να αποφεύγουν την παθητική απομνημόνευση των πληροφοριών ή των γνώσεων. Χρειάζονται στρατηγικές με τις οποίες θα μετατρέπουν τις πληροφορίες σε άλλες μορφές, προκειμένου να κατανοούνται καλύτερα.. Τέτοιες μορφές αλλαγών μπορεί να είναι οι κατηγοριοποιήσεις, τα διαγράμματα, οι εννοιολογικοί χάρτες, πίνακες κ.λ.π.

Παράδειγμα:

Η ακολουθούμενη από τους μαθητές δραστηριότητα δημιουργίας ενός μαθητικού λεξικού… (με την τήρηση τετραδίου-ευρετηρίου στο οποίο καταχωρούνται νέες λέξεις που συναντά…)

• Έβδομη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Χρήση «θυμικών» στρατηγικών…

Η χρήση τέτοιων στρατηγικών δεν αποσκοπεί ευθέως στην επίτευξη μαθησιακών στόχων, αλλά στη δημιουργία κλίματος μάθησης στην τάξη.

Είναι στρατηγικές ελέγχου των συναισθημάτων και κατάλληλου προγραμματισμού των εργασιών της . Η τήρηση χρονικών ορίων και η συστηματικότητα εκτέλεσης των εργασιών μειώνει το άγχος και συνηθίζει τους μαθητές στο να διαχειρίζονται δημιουργικά το χρόνο τους…

• Όγδοη κατηγορία δραστηριοτήτων:

Η τήρηση ημερολογίου…

Με τη δραστηριότητα αυτή οι μαθητές συνδέουν τις σκέψεις τους και τις μεταφράζουν σε πράξεις, αναθεωρώντας αρχικές αντιλήψεις, συγκρίνοντας μεταβολές και σχεδιάζοντας διαδικασίες σκέψης και λήψης αποφάσεων

Παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα της μελέτης

Οι παράγοντες που διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη μελέτη του μαθητή είναι:

• Το σχολικό βιβλίο (βασικό και επικουρικό)
• Το γνωστικό – μαθησιακό στυλ του μαθητή
• Το άμεσο εξωτερικό περιβάλλον
• Η οργάνωση της μελέτης και οι συνθήκες εργασίας στο σπίτι
• Η ποσότητα και η ποιότητα των εργασιών
• Το γνωστικό – μαθησιακό επίπεδο του μαθητή
• Το περιεχόμενο της σχολικής γνώσης, όπως επιχειρείται να δοθεί μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια

Οργάνωση της μελέτης στο σπίτι – συνθήκες εργασίας

• Η κατάλληλη χρονική στιγμή ( η κατάλληλη ώρα για μελέτη)
• Η σειρά μελέτης των διαφόρων μαθημάτων
• Η προτεραιότητα των γραπτών εργασιών
• Η ακολουθία της ανάγνωσης και της κατανόησης της ύλης…
• Οι συνθήκες εργασίας που επικρατούν στο σπίτι (ο ζωτικός χώρος)
• Η μελέτη είναι «υπόθεση του παιδιού (…..)
• Η διάρκεια του ύπνου

Η ποσότητα και η ποιότητα των κατ’ οίκον εργασιών

• Αξιοποίηση στο μέγιστο δυνατό βαθμό του διδακτικού χρόνου, ώστε να συντελείται, κατά κύριο λόγο, ο στόχος της μάθησης στο σχολείο…
• Οι εργασίες για το σπίτι «συμπλήρωμα» της σχολικής εργασίας
• Ποιοτικές και χρονικά οριοθετημένες γραπτές εργασίες (30´ λεπτά περίπου για τις Α και Β τάξεις, 45-50΄ λεπτά για τις Γ΄ και Δ΄ τάξεις και 60-75΄ λεπτά για τις μεγαλύτερες τάξεις…)
• Οι εργασίες να κατατείνουν στην εμπέδωση της ύλης
• Να «προετοιμάζουν» τη διδασκαλία του επόμενου μαθήματος (ειδικότερα, για τα χαρακτηριστικά των κατ’ οίκον εργασιών…)

Το γνωσιακό και μαθησιακό επίπεδο του μαθητή

• Ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο ο μαθητής μελετά και μαθαίνει…
• Το ενδιαφέρον που επιδεικνύει…
• Ο τρόπος προσέγγισης της διδασκόμενης ύλης
• Η γνωστική υποδομή και η ικανότητα του μαθητή
• Ο τρόπος πρόσληψης και επεξεργασίας των πληροφοριών κ.λ.π.

Τρόποι μελέτης του μαθητή στο σπίτι και στο σχολείο

• Πρώτιστος στόχος: ο μαθητής να μαθαίνει «πώς» να μαθαίνει…
• Να κατανοεί καλύτερα αυτά που διαβάζει…
• Να καλλιεργεί τη μεταγνώση και να οδηγείται στην αυτορρύθμιση της κατανόησης (αυτοέλεγχος του βαθμού κατανόησης…)

Μια ενδεικτική στρατηγική μελέτης : (επιγραμματικά)

• Συζητούμε με τους μαθητές για το θέμα…
• Τους ζητάμε κάποιες προβλέψεις για όσα πρόκειται να διαβάσουν
• Στη συνέχεια ο μαθητής επεξεργάζεται το κείμενο σιωπηρά (παράγραφο με παράγραφο) και υπογραμμίζει λέξεις και φράσεις που δεν κατανοεί για να κάνει διευκρινιστικές ερωτήσεις
• Ακολουθεί μια δεύτερη ανάγνωση κατά την οποία υπογραμμίζεται η θεματική πρόταση της κάθε παραγράφου και ο μαθητής βγάζει έναν πλαγιότιτλο
• Στη συνέχεια ο μαθητής διατυπώνει ερωτήσεις περιεχομένου (ποιος, πού, πότε, πώς, και γιατί)
• Με βάση τα κύρια σημεία οι μαθητές φτιάχνουν έναν εννοιολογικό χάρτη
• Συνθέτουν περίληψη και
• Αξιολογούν τον τρόπο που εργάστηκαν…(ειδικός σχεδιασμός…)

Οργάνωση τετραδίου σημειώσεων των μαθητών: (γενικότερος σχεδιασμός για την ευταξία και αισθητική των γραπτών εργασιών…)