Σύμφωνα με τον James Flynn, ακαδημαϊκό διεθνούς ακτινοβολίας και καθηγητή πολιτικών επιστημών του Πανεπιστημίου του Otago της Νέας Ζηλανδίας, τα τελευταία 100 χρόνια, σε ολόκληρο τον κόσμο, ο δείκτης νοημοσύνης των ανθρώπων έχει ανέβει κατά 30 τοις εκατό κι εξακολουθεί να παρουσιάζει σταθερά ανοδικές τάσεις. Το ανθρώπινο είδος μοιάζει να έχει μπει (;) σε μια τροχιά εκθετικής διανοητικής ανάπτυξης και τα παιδιά που γεννώνται στις μέρες μας είναι εξυπνότερα από τους γονείς τους και πολύ πιο έξυπνα από τους παππούδες τους. Σκέφτονται θεωρητικά με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα, μαθαίνουν πιο εύκολα, είναι σε θέση να εκτελέσουν μια πληθώρα δραστηριοτήτων ταυτόχρονα και συνδυαστικά και παίζουν την απαιτητική ηλεκτρονική τεχνολογία των καιρών μας στα δάχτυλα. Το φαινόμενο αυτό καλύπτεται από πυκνό μυστήριο καθώς, οι μεταλλάξεις των γονιδίων μας δεν αρκούν για να αιτιολογήσουν μια τόσο γρήγορη αλλαγή αφού η φυσική επιλογή λειτουργεί πολύ αργά και χρειάζονται χιλιάδες χρόνια για να παγιωθεί μια εμφανής βιολογική διαφοροποίηση σε οποιαδήποτε εξελισσόμενη μορφή ζωής. Κι όμως συμβαίνει.
Οι ψυχολόγοι γνωρίζουν πλέον ότι τα γονίδια παίζουν ένα πολύ σημαντικό ρόλο στο πόσο έξυπνοι θα γίνουμε και ότι αυτή η επιρροή αυξάνεται όσο μεγαλώνουμε ηλικιακά. Στη νηπιακή περίοδο της ζωής μας για παράδειγμα τα γονίδια δεν παίζουν μεγάλο ρόλο στη διανοητική μας ανάπτυξη, γιατί αυτό που μετράει πιο πολύ είναι το κατά πόσο μας μιλάνε οι γονείς μας, αν μας διαβάζουν βιβλία και αν μας εξασκούν σε δραστηριότητες εκμάθησης όπως είναι η πρακτική αριθμητική. Σύμφωνα με σχετικές μελέτες, ο δείκτης νοημοσύνης ενός ανθρώπου σε αυτή την ηλικία, επηρεάζεται σε ποσοστό όχι μεγαλύτερο του 20% από τα γονίδιά του. Καθώς όμως μεγαλώνουμε και αρχίζουμε να σκεφτόμαστε περισσότερο αυτόνομα, η οικογενειακή επιρροή ξεθωριάζει προοδευτικά. Έτσι κι αλλιώς περνάμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας στο σχολείο, μακριά από τα σπίτια μας και αν έχουμε την κατάλληλη προδιάθεση το μυαλό μας θα ανταποκριθεί ανάλογα στα ερεθίσματα στα οποία θα εκτεθεί.
Τα γονίδιά μας θα μας ωθήσουν στο να ανακαλύψουμε νέους τρόπους για να ενεργοποιούμε από μόνοι μας το μυαλό μας: Μπορεί να επιδιώξουμε στον ελεύθερο χρόνο μας να κάνουμε πράγματα τα οποία είναι πιο απαιτητικά από διανοητικής άποψης, να δημιουργήσουμε τη δική μας βιβλιοθήκη ή να ασχοληθούμε με το πεδίο των προχωρημένων μαθηματικών, κάτι που θα αναπτύξει τις διανοητικές μας δυνατότητες ακόμα περισσότερο. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούμε το δικό μας προσωπικό στίγμα το οποίο αντανακλά τη γενετική μας προδιάθεση. Αυτό δεν σημαίνει ότι το οικογενειακό υπόβαθρο δεν παίζει κανένα απολύτως ρόλο σε όλα αυτά, καθώς έχει ακόμα σημασία το κατά πόσο η οικογένειά μας έχει τη δυνατότητα να πληρώνει για ένα καλύτερο σχολείο ή το αν οι γονείς μας προτιμούν να μας αγοράζουν πολλά βιβλία. Επίσης, αν βρεθούμε αντιμέτωποι με το φάσμα της ανεργίας ή υποστούμε μια προσωπική τραγωδία, ο δείκτης νοημοσύνης μας ενδέχεται να δεχτεί ένα πολύ σοβαρό χτύπημα. Αλλά σε γενικές γραμμές, ως ενήλικος, τα γονίδιά μας μπορούν να προβλέψουν κατά 80% τις διαφορές που θα έχουμε από κάποιο άλλο άτομο ως προς τη δείκτη νοημοσύνης μας.
Κι όμως, ο παγκόσμιος δείκτης νοημοσύνης συνεχίζει να ανεβαίνει. Γιατί, λοιπόν, να συμβαίνει κάτι τέτοιο;
Στην πραγματικότητα η απάντηση δεν είναι τόσο δύσκολη, αν εξεταστεί ένα άλλο βιολογικό χαρακτηριστικό, το οποίο επίσης έχει διαφοροποιηθεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες: Το σωματικό ύψος. Στις μέρες μας βλέπουμε όλο και πιο ψηλούς ανθρώπους να κάνουν ακόμα ψηλότερα παιδιά, ενώ συγκριτικές μελέτες που έχουν γίνει σε παγκόσμιο επίπεδο αποκαλύπτουν ότι κατά μέσον όρο οι σύγχρονοι άνθρωποι είναι κατά πολύ ψηλότεροι από τους παππούδες τους. Η εκδήλωση αυτού του φαινόμενου δεν αποτελεί απόρροια κάποιας γονιδιακής μετάλλαξης. Οφείλεται καθαρά και μόνο στο σύγχρονο, δυτικού τύπου, τρόπο ζωής, ο οποίος έχει εξαπλωθεί πλέον σε ολόκληρο τον πλανήτη και μας προσφέρει καλύτερη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, μια πιο πλούσια διατροφή καθώς κι ένα γενικότερο βιοτικό επίπεδο που επιτρέπει στα σώματά μας να αναπτύσσονται περισσότερο. Εν ολίγοις, αλληλεπιδρούμε μ’ ένα διαφοροποιημένο περιβάλλον που μας επιτρέπει να εκδηλώσουμε ένα βιολογικό χαρακτηριστικό το οποίο υπό άλλες συνθήκες θα παρέμενε λανθάνον. Ένα άλλο εξίσου τρανταχτό παράδειγμα είναι η παγκόσμια εξάπλωση του απειλητικού φαινόμενου της παχυσαρκίας, το οποίο τρέφεται (κυριολεκτικά και μεταφορικά) από το χαμηλής ποιότητας διαιτολόγιο που επιλέγει ένα μεγάλο ποσοστό των συνανθρώπων μας, από τον καθιστικό τρόπο ζωής τους και από την αγχώδη ψυχική τους κατάσταση.
Κάτι ανάλογο μπορεί να συμβαίνει και με το μυαλό μας εξαιτίας των αλλαγών που συμβαίνουν στους λειτουργικούς μηχανισμούς της σημερινής κοινωνίας. Ας μην ξεχνάμε ότι ο δείκτης νοημοσύνης ενός ανθρώπου προσδιορίζεται από μια ποικιλία χαρακτηριστικών, όπως είναι η ευχέρεια του λόγου, δηλαδή η χρήση ενός πλούσιου λεξιλογίου, η ικανότητά του να αντιλαμβάνεται το χώρο, η χρήση δεξιοτήτων όπως είναι η θεωρητική σκέψη και η κατηγοριοποίηση, χαρακτηριστικά που θεωρείται ότι συγκροτούν μια «γενική αντιληπτική νοημοσύνη». Αν και δεν εκπαιδευόμαστε ευθέως για όλα αυτά στο σχολείο, το σημερινό εκπαιδευτικό σύστημα μας βοηθά στο να εξασκηθούμε σε μια πιο θεωρητική θεώρηση του κόσμου που μας υποβοηθά στο να αναπτύξουμε όλες τις παραπάνω ποιότητες. Επιπρόσθετα, πολλοί ερευνητές της ανθρώπινης συμπεριφοράς θεωρούν ότι ολόκληρος ο σύγχρονος κόσμος έχει δομηθεί έτσι ώστε να μας κάνει να σκεφτόμαστε θεωρητικά και αναλυτικά, εξαιτίας της αυξανόμενης εξάρτησής μας από την τεχνολογία.
Ενώ οι πρόγονοί μας καταπιάνονταν με γραφομηχανές και οι γονείς μας με μηχανές βίντεο, τα σημερινά παιδιά μαθαίνουν να χρησιμοποιούν οθόνες αφής από μια πολύ μικρή ηλικία. Αυτή η αλλαγή μας υποχρεώνει να σκεφτόμαστε με βάση ιεραρχίες και σύμβολα, να ακολουθούμε αυθαίρετους κανόνες και να λειτουργούμε με βάση επίπλαστες αναλογίες, μια νοοτροπία που έχει εξαπλωθεί τόσο πολύ ώστε να επηρεάζει ακόμα και τη γλώσσα της καθημερινότητας, η οποία έχει διαποτιστεί πλέον από ορολογίες που είναι αφηρημένες και συνθηματικές και εντελώς ακατανόητες σε οποιονδήποτε δεν έχει εκτεθεί στον πληροφοριακό βομβαρδισμό του διαδικτύου και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, αυτό που κάνουμε είναι να εξειδικεύουμε τις διανοητικές μας ικανότητες αντί να τις αναβαθμίζουμε.
Έτσι λοιπόν, όλοι έχουμε γίνει περισσότερο ικανοί στο να σκεφτόμαστε θεωρητικά, με αποτέλεσμα να έχουμε γίνει φαινομενικά εξυπνότεροι σε ποσοστό 30% κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Αυτή η αύξηση του δείκτη νοημοσύνης δεν σημαίνει απαραίτητα ότι έχουμε αυξήσει τις διανοητικές μας δυνατότητες, απλά ότι τις έχουμε τροποποιήσει με αποτέλεσμα να αλλάζει εντελώς ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε και αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.
Για να επιστρέψουμε λοιπόν στον κύριο James Flynn, ο ίδιος φαίνεται να ανησυχεί πολύ από το γεγονός ότι ο σύγχρονος κόσμος παραδίδεται όλο και περισσότερο στον έλεγχο των millennials, δηλαδή των ανθρώπων που ενηλικιώθηκαν μετά το τέλος του 20ου αιώνα. Ως καθηγητής πανεπιστημίου έρχεται σε επαφή με πανέξυπνους φοιτητές που έχουν τρομερό δυναμικό, μόνο και μόνο για να ανακαλύψει ότι οι περισσότεροι δεν ασχολούνται καθόλου με τα περίπλοκα προβλήματα του κόσμου που τους περιβάλλει. Όπως λέει και ο ίδιος, «έχουν όλες αυτές τις σύγχρονες δεξιότητες που εντυπωσιάζουν βαθύτατα κάποιον αδαή, ωστόσο, βγαίνουν από το πανεπιστήμιό τους δίχως να διαφέρουν ιδιαίτερα από έναν χωρικό του μεσαίωνα που ζει αγκυροβολημένος στο δικό του στατικό μικρόκοσμο».
Το πρόβλημα είναι ότι στην πραγματικότητα ζουν αγκυροβολημένοι σ’ ένα πολύ μεγαλύτερο κόσμο, στον περίπλοκο κόσμο του παρόντος, αλλά δίχως να έχουν αποκτήσει καμία γνώση ή οπτική της ιστορίας του. Το αποτέλεσμα είναι ότι δεν διαβάζουν και τείνουν να υιοθετούν εξαιρετικά απλοϊκές απόψεις ως προς όλα τα σύγχρονα ζητήματα. Έτσι όμως χειραγωγούνται πολύ εύκολα από δημαγωγικούς πολιτικούς και από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης που προβάλλουν –στην καλύτερη περίπτωση– μια αποσπασματική και παραμορφωμένη εικόνα της ευρύτερης πραγματικότητας του εικοστού πρώτου αιώνα. Στην πραγματικότητα ζουν περιορισμένοι μέσα στις οθόνες των υπολογιστών και των έξυπνων κινητών τους που τους προσφέρουν τη δυνατότητα να επιλέγουν να βλέπουν μόνο τις ειδήσεις και τις πληροφορίες που οι ίδιοι επιθυμούν.
Ο George Orwell απεικόνισε μια δυστοπία όπου μια ολοκληρωτική κυβέρνηση ξανάγραφε την ιστορία προκειμένου να ελέγχει και να χειραγωγεί τους υπηκόους της σε απόλυτο βαθμό. Αλλά τελικά, το μόνο που χρειάζεται ένας άπληστος ηγέτης στη σημερινή εποχή είναι ανιστόρητους πολίτες-καταναλωτές επιδερμικών πληροφοριών που θα ζουν στις εικονικές φυσαλίδες ενός αιώνιου παρόντος οι οποίες θα τροφοδοτούνται από τα αυθαίρετα δεδομένα που παράγουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
Φαίνεται, λοιπόν, ότι παρά τις προόδους που έχουν σημειωθεί ως προς τον γενικό δείκτη νοημοσύνης, δεν απασχολούμε το μυαλό μας με ζητήματα που είναι πραγματικά σημαντικά. Για παράδειγμα, οι σύγχρονοι νέοι διαβάζουν λιγότερο ιστορία ή «σοβαρά» βιβλία από ό,τι οι γονείς τους, ενώ θα ήταν καλύτερο για όλους αν είχαν μια πιο σφαιρική γνώση των παραγόντων που διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν το σύγχρονο κόσμο, έτσι ώστε να κάνουν τις σωστές επιλογές που θα ενθαρρύνουν τις κατάλληλες πολιτικές διαχείρισης των προβλημάτων που μας ταλανίζουν.
Με άλλα λόγια, μπορεί οι δείκτες νοημοσύνης μας να έχουν αυξηθεί, αλλά αυτό δεν είναι κάτι που μας έχει κάνει πιο σοφούς. Αντίθετα, τείνουμε να γίνουμε βλάκες. Τεχνολογικά ενημερωμένοι, ευέλικτοι, πολυάσχολοι και υπερδραστήριοι ανόητοι που μπορεί να παίζουν στα δάχτυλα τις πολλαπλές εφαρμογές ενός σύγχρονου έξυπνου τηλεφώνου αλλά που είναι εντελώς ανίκανοι να συζητήσουν ώριμα για κάποιο φλέγον πρόβλημα όπως είναι οι μεταναστευτικές ροές, οι κοινωνικές ανισότητες, η όξυνση των ρατσιστικών συμπεριφορών ή η εξάπλωση ψευδών και ανυπόστατων ειδήσεων μέσα απ’ το παγκόσμιο διαδίκτυο που τόσο πολύ αγαπούν να εξερευνάνε.
Του Έρικ Σμυρναίου