1. Η έννοια της κριτικής κατανόησης

Η κριτική κατανόηση αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να σκέπτεται με βάση συγκεκριμένα ορθολογικά κριτήρια (ετ. κριτική- κρίση), να αναστοχάζεται και να κάνει αξιολογικές κρίσεις σχετικά με ένα θέμα.

Παράλληλα η κριτική κατανόηση αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη δημιουργικών μορφών σκέψης. Όπως είναι η δημιουργία καινοφανών συνδέσεων ή η αναγνώριση κανονικοτήτων (patterns).

• Η κατανόηση εννοιών (π.χ. η δημοκρατία, η ενέργεια, το εμβαδόν),
• φαινομένων (π.χ. ο κύκλος του νερού, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων),
• περιστάσεων (π.χ. ο μεσοπόλεμος, το εργαστήριο των φυσικών επιστημών)
• κειμένων με την ευρύτερη σημασία του όρου ( π.χ. λογοτεχνικά έργα, άρθρα εφημερίδων), απαιτεί την κατάκτηση πολλών διαφορετικών τύπων γνώσης όπως είναι για παράδειγμα
• οι δηλώσεις (δεδομένα και γνώμες), οι συμβολοσειρές (σταθερής μορφής αναπαραστάσεις όπως είναι οι συμβολισμοί στη χημεία),
• οι νοητικές αναπαραστάσεις (εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις αισθητηριακών αντιλήψεων),
• τα επεισόδια (οι μνήμες γεγονότων ), οι διανοητικές ικανότητες (δυνατότητες ενός ατόμου να φέρνει σε πέρας συγκεκριμένου νοητικού τύπου διαδικασίες)
• ή οι κιναισθητικές δεξιότητες (σχετίζονται με τις δυνατότητες ενός ατόμου να ολοκληρώσει συγκεκριμένου τύπου πρακτικές διαδικασίες)

2. Εκπαιδευτικές τεχνικές για την ανάπτυξη Κριτικής Κατανόησης

2.1. Ο χάρτης εννοιών ( εννοιολογικός χάρτης)

Ο χάρτης εννοιών στοχεύει στην ανάδειξη των σχέσεων που κάποιος αναγνωρίζει ότι υφίστανται μεταξύ διαφορετικών στοιχείων γνώσης που αφορούν ένα θέμα. Συνήθως τα βασικά στοιχεία που συγκροτούν το περιεχόμενο μιας διδακτικής ενότητας αποτελούν τα δομικά στοιχεία ενός εννοιολογικού χάρτη( π.χ. οι ζωντανοί οργανισμοί, η μορφολογία της Ευρώπης).

2.2. Σχέδια

Ο ελεύθερος σχεδιασμός εικόνων επιτρέπει στους μαθητές να εκφράσουν στοιχεία που σχετίζονται με την κριτική κατανόηση ενός θέματος και τα οποία είναι εξαιρετικά δύσκολο να εκφραστούν με λεκτικούς τρόπους. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα χρήσιμη τεχνική, ειδικά στις περιπτώσεις που ενδιαφέρει η ανάδειξη της κατανόησης της μορφολογίας ή των ιδιοτήτων(π.χ. οι φάσεις ανάπτυξης ενός φυτού)

2.3. Γραμμές δράσης

Πρόκειται για τεχνική που βοηθά στην κριτική κατανόηση μιας αφήγησης καθώς αποδίδεται γραφικά ο τρόπος με τον οποίο ξεδιπλώνονται διαφορετικά «επεισόδια» (π.χ. παραμύθια, τραγούδια, ποιήματα, το μάθημα της Ιστορίας)

2.4. Συσχετιστικά διαγράμματα ( διαγράμματα Venn)

Η τεχνική των διαγραμμάτων συσχετίσεων στηρίζεται στο σχεδιασμό κλειστών σχημάτων προκειμένου να καταδειχτούν οι αλληλεπικαλύψεις μεταξύ διαφορετικών τάξεων αντικειμένων, προσώπων, ζωντανών οργανισμών, γεγονότων ή και αφηρημένων εννοιών (π.χ. είδη τριγώνων, διοικητική δομή της Ελλάδας).

2.5. Παραγωγή ερωτήσεων

Η παραγωγή ερωτήσεων που δεν απαιτούν ως απάντηση την ανάκληση κάποιας συγκεκριμένης πληροφορίας (ερωτήσεις κρίσεως) απαιτεί κριτική κατανόηση μιας γνωστικής περιοχής.

Σ’ αυτήν ακριβώς τη διαπίστωση στηρίζεται η συγκεκριμένη τεχνική και χρησιμοποιεί τη μέθοδο της παραγωγής ερωτήσεων από τους μαθητές ως ένδειξη του βαθμού κριτικής κατανόησής τους. (π.χ. τι θα συνέβαινε αν.., γιατί η ακτογραμμή της Ελλάδας είναι από τις μεγαλύτερες σε μήκος της Ευρώπης;, Πώς;)

3. Μαθησιακοί στόχοι για την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης

Είναι προφανές ότι οι θεωρήσεις της κριτικής σκέψης προβάλλονται μέσα από ένα εργαλειακό πρίσμα που επιτρέπει τον προσδιορισμό γενικών μαθησιακών στόχων, οι οποίοι μπορούν να διατυπωθούν ως εξής: «Οι μαθητές μετά το πέρας μιας διδακτικής περιόδου θα πρέπει να είναι ικανοί»:

• Να εντοπίζουν και να προσδιορίζουν τα ουσιώδη χαρακτηριστικά
• Να συγκρίνουν, να βρίσκουν ομοιότητες και διαφορές
• Να χρησιμοποιούν και να περιγράφουν ένα πράγμα ή ένα γεγονός
• Να επισημαίνουν τις βασικές ελλείψεις και τα βασικά χαρακτηριστικά ενός θέματος ή μιας κατάστασης.
• Να διαφοροποιούν και να ταξινομούν τα πράγματα σε κατηγορίες
• Να εντοπίζουν και να κατανοούν τις αιτιακές σχέσεις

Η υλοποίηση των παραπάνω μαθησιακών στόχων μπορεί να επιτευχθεί με την αξιοποίηση συγκεκριμένων διδακτικών δραστηριοτήτων, όπως:

• Επισήμανση διαφορών σε αντιλήψεις, υποθέσεις και ορισμούς που αφορούν ένα συγκεκριμένο θέμα.
• Ανάλυση των διαφόρων τρόπων με τους οποίους μπορεί να ειπωθεί το ίδιο πράγμα ανάλογα με την οπτική εστίασης.
• Άσκηση στον εντοπισμό της ακολουθίας των γεγονότων.
• Αξιολόγηση του γεγονότος μέσω της επαλήθευσης των υποθέσεων.
• Διατύπωση υποθέσεων.
• Κατανόηση των ενεργειών και των προθέσεων των άλλων, μέσω μιας επεξεργασμένης ταύτισης με ήρωες του θεάτρου, της ιστορίας, κ.ά.

4. Χαρακτηριστικά των κριτικά σκεπτόμενων ατόμων

Το κριτικά σκεπτόμενο άτομο χαρακτηρίζεται από τη διεξοδική διερεύνηση των υποθέσεων προκειμένου να καταλήξει σε εναλλακτικούς τρόπους σκέψης και διαδικασίες μέσα από την ικανότητα να διατυπώνει αξιολογικές κρίσεις και να τις στοιχειοθετεί.

Δρ. Ζωή Βουρλούμη, Σχολική Σύμβουλος Π . Ε., 6ης Περιφέρειας Ηλείας