(συνέντευξη στον Κώστα Μπλιάτκα)
“Ο πιο ελεύθερος δάσκαλος είναι μαζί και ο πιο υπεύθυνος δάσκαλος, αφού η ελευθερία συνεπάγεται ευθύνες, η δε υπευθυνότητα προϋποθέτει ελευθερία. Ελευθερία και υπευθυνότητα αποτελούν τους δύο πόλους της δημιουργίας” .
Τη γλώσσα μου έδωσαν Ελληνική.
Το σπίτι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου.
Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου
(Οδυσσέας Ελύτης).
“Οι νέοι τρόποι ζωής και προπάντων η τηλεόραση τα τίναξε όλα στον αέρα. Το βλέπετε: τα σπίτια μας και τα παιδιά μας στη διάθεση των πιο ύποπτων εμπόρων της πλανητικής αγέλης. Τώρα τα παραμύθια διαβάζονται από τις δασκάλες στα σχολεία μέσα σε κλίμα που δεν έχει καμιά σχέση με τον τρόπο με τον οποίο γεννιέται και μεταγγίζεται σαν θεία μετάληψη αυτό το αγιασμένο από τους αγράμματους προγόνους μας είδος του λόγου…”
“Το τζάκι ήταν Θεάς Εστίας το Παιδαγωγείο. Ακούγαμε και τα παραμύθια, τους θρύλους, τις παραδόσεις, τα αινίγματα και τις παροιμίες. Ακούγαμε τον παππού, τη γιαγιά και άλλους μεγάλους και ώριμους ανθρώπους. Ακούγαμε φιλτραρισμένο λόγο, διδακτικό, παιδευτικό, μετρημένο, ηθικό μέσα σε κλίμα θαλπωρής. Καθώς η φωτιά πύρωνε τα πρόσωπά μας και οι σκιές αχνόπαιζαν στους άσπρους τοίχους απ΄ την τρεμάμενη φλόγα του καντηλιού και του δαδιού”.
Ο Χρίστος Τσολάκης υπηρέτησε το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ως καθηγητής της Νεοελληνικής Γλώσσας.
Απόφοιτος του Γυμνασίου Κατερίνης Πιερίας και της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Lund της Σουηδίας όπου και δίδαξε νεοελληνική γλώσσα και λογοτεχνία.
Διετέλεσε καθηγητής της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, σχολικός σύμβουλος και διευθυντής της Σχολής Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης και Περιφερειακού Επιμορφωτικού Κέντρου Θεσσαλονίκης.
Η μεγάλη του συνεισφορά στην Ελληνική Παιδεία συνίσταται στην εισαγωγή και προώθηση του ενεργού τρόπου διδασκαλίας της γλώσσας μέσα από τα βιβλία του Γυμνασίου και του Λυκείου υπό τη δική του καθοδήγηση και εποπτεία και με τη συνεργασία του Κέντρου Εκπαιδευτικών Μελετών και Επιμόρφωσης /Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
Στο Παιδαγωγικό Τμήμα του ΑΠΘ
Τι θυμάστε εντονότερα από τα παιδικά σας χρόνια;
Ήταν καλή τύχη για μένα να γεννηθώ και να μεγαλώσω σε ένα ορεινό χωριό των Πιερίων, όπου ζούσε η οικογένειά μου: δάσκαλος ο πατέρας μου, παπάς ο πατέρας του και παππούς μου, απλή χωριατοπούλα η μητέρα μου.
Κοντά τους ωφελήθηκα αφάνταστα. Ο πατέρας μου με μπόλιασε με τη σχολική ζωή, τη σχολική γλώσσα και τη γνώση. Κοντά του έμαθα πολλά. Εννοούσε να ασχολείται με τις επιδόσεις μου και την κατάρτισή μου όχι μόνον μέσα από την τάξη, αλλά και στο σπίτι και στον ελεύθερο χρόνο του. Ήταν εξαίρετος δάσκαλος και του οφείλω πολλά έως τα πάντα.
Δάσκαλος και σχολείο λοιπόν, υπήρξαν από νωρίς βασικά σημεία αναφοράς στην καθημερινότητά σας…
Στο σχολείο ο πατέρας μου με έπαιρνε από τα τέσσερα χρόνια μου. Θυμούμαι καθόμουν σ’ ένα θρανίο χωρίς να θορυβώ και παρακολουθούσα εκ του ασφαλούς το καθετί. Στο σπίτι, όταν έμαθα να διαβάζω, ξεφύλλιζα τα βιβλία του και προσπαθούσα να μάθω. Είχα εντυπωσιαστεί από την “Άπασα Ύλη” του Σκαλισιάνου με τις ελκυστικές διηγήσεις του Πέτρου που πήγαινε παντού και μάθαινε τα πάντα.
Θυμούμαι επίσης ότι μαθητής στο δημοτικό σκάλιζα τα περιοδικά του τα επιστημονικά. Θυμούμαι ότι διάβασα απνευστί και κρατώ ακόμη στη βιβλιοθήκη μου δύο βιβλία που με είχαν εντυπωσιάσει: Τον “Ι.Η. Pestalozzi” του Μ. Παπαμαύρου και το “Σχολείο Εργασίας” του Θ. Κάστανου.
Πότε κυκλοφόρησαν αυτά τα βιβλία;
Το 1929, και τα δύο. Τα αγαπώ και δεν τα αποχωρίζομαι από τότε. Πιστεύω μάλιστα ότι κατά βάθος αυτά έχουν επηρεάσει τη μετέπειτα ζωή μου και με οδήγησαν στην απόφαση να γίνω κι εγώ δάσκαλος.
Αντίστοιχα, φαντάζομαι ότι αναμνήσεις από τον παππού σας που ήταν παπάς, αφορούν την Εκκλησία. Τι θυμάστε;
Ο παππούς μου με έμαθε να σέβομαι την Εκκλησία και τη γλώσσα της. Έλεγα τον “Απόστολο”. Μάθαινα τροπάρια και εκκλησιαστικούς ύμνους. Τα μάθαινα και τα έψελνα κι όταν ακόμη δεν κατανοούσα τα περιεχόμενά τους και τους περίεργους λόγιους και αρχαιοελληνικούς τύπους. Τους κατάλαβα αργότερα, όταν άρχισα να διδάσκομαι αρχαία ελληνικά. Η εκκλησιαστική γλώσσα του παππού μου με οδήγησε ανώδυνα στον αρχαιοελληνικό λόγο. Συναντήθηκαν μέσα μου η θύραθεν και η εκκλησιαστική γλώσσα.
Μένει η μάνα. Τι πήρατε από αυτήν ;
Η μάνα μου πάλι με μπόλιασε με τη γλώσσα του λαού. Στο χωριό μου που βρίσκεται στην καρδιά των Πιερίων, μιλούμε το βόρειο ιδίωμα, το οποίο μιλούν και σ΄ ολόκληρη σχεδόν τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Ηπειρωτική ενδοχώρα. Ένα ιδίωμα που αποτελεί συνέχεια της αρχαίας μακεδονικής διαλέκτου η οποία, όπως και άλλες αρχαιοελληνικές διάλεκτοι, συναιρέθηκαν μέσα στην ελληνιστική /αλεξανδρινή κοινή. Πάντως στο ιδίωμά μας σώζονται πολλές αρχαιοελληνικές λέξεις. Η μάνα μου λοιπόν με μπόλιασε με το δημοτικό τραγούδι και μάλιστα με το ηπειρώτικο, γιατί από τον πατέρα της ήταν ηπειρωτικής καταγωγής. Τραγουδούσε ωραία η μάνα μου και είχε μάλιστα σπάνια μελωδική φωνή. Βλέπετε τότε ο κόσμος τραγουδούσε. Δεν άκουγε μουσική με τον τρόπο που την ακούσει σήμερα. Δεν υπήρχαν ραδιόφωνα, CD και τηλεόραση. Δημοτικά τραγούδια με υψηλό λεβέντικο περιεχόμενο ακούγαμε τότε και στο χοροστάσι του χωριού τις ημέρες των εορτών και πανηγύρεων και το βράδυ κοντά στο τζάκι.
Τέτοιες εικόνες έχω κι εγώ, ακριβές και φυλαγμένες καλά, από το πατρικό μου στη Νάουσα. Μεγάλο σχολείο λοιπόν λειτουργούσε γύρω από το τζάκι. Με διαφορετικό λόγο από το σχολικό…
Το Τζάκι ήταν Θεάς Εστίας το Παιδαγωγείο. Ακούγαμε και τα παραμύθια, τους θρύλους, τις παραδόσεις, τα αινίγματα και τις παροιμίες. Ακούγαμε τον παππού, τη γιαγιά και άλλους μεγάλους και ώριμους ανθρώπους. Ακούγαμε φιλτραρισμένο λόγο, διδακτικό, παιδευτικό, μετρημένο, ηθικό μέσα σε κλίμα θαλπωρής. Καθώς η φωτιά πύρωνε τα πρόσωπά μας και οι σκιές αχνόπαιζαν στους άσπρους τοίχους απ΄ την τρεμάμενη φλόγα του καντηλιού και του δαδιού. Είναι λοιπόν ύψιστη ευδαιμονία το Σχολείο του τζακιού. Το σχολείο των αναλφάβητων ποιητών.
Όλα αυτά μαζί ήταν η βάση στην οποία στηριχθήκατε για τα έργο σας. Γίνονται αναπόφευκτα συγκρίσεις με το σήμερα. Τι έχετε να πείτε για την Παιδεία στις μέρες μας, όταν έχει πια χαθεί το “μάθημα” στο τζάκι και στο χωριό;
Η Παιδεία την οποία είχα τη χαρά να δεχτώ από τα πρώτα μου χρόνια και να σας διηγηθώ με λίγα λόγια είναι ουσιαστικά η Παιδεία του λαού μας και του Γένους μας που φτάνει από γενιά σε γενιά ως την Αρχαία Ελλάδα. Αυτή κράτησε ζωντανό το Γένος και του δίδαξε την προγονική αρετή του λιτού λόγου, ώστε να μελωδεί ο ποιητής:
Τα θεμέλιά μου στα βουνά
Και τα βουνά σηκώνουν οι λαοί στον ώμο τους
Και πάνω τους η μνήμη καίει άκαυτη βάτος
Τώρα τίποτε. Οι νέοι τρόποι ζωής και προπάντων η τηλεόραση τα τίναξε όλα στον αέρα. Το βλέπετε: Τα σπίτια μας και τα παιδιά μας στη διάθεση των πιο ύποπτων εμπόρων της πλανητικής αγέλης. Τώρα τα παραμύθια διαβάζονται από τις δασκάλες στα σχολεία μέσα σε κλίμα που δεν έχει καμιά σχέση με τον τρόπο με τον οποίο γεννιέται και μεταγγίζεται σαν θεία μετάληψη αυτό το αγιασμένο από τους αγράμματους προγόνους μας είδος του λόγου. Τα πάντα ισοπεδώθηκαν. Κι εμείς “Ανυποψίαστα μηδενικά και γι αυτό προνομιούχα”, θα έλεγε ο ποιητής.
Με τη μητέρα του σε ηλικία έξι χρόνων.
Γεννηθήκατε το 1935. Παιδάκι σας βρήκε η Κατοχή και άλλαξε φαντάζομαι τα πάντα στον μικρό γοητευτικό σας κόσμο στο χωριό, τον Μέγα…
Ο πόλεμος έφερε τα πάνω κάτω. Ακολούθησε η Γερμανική Κατοχή και η Αντίσταση. Φούντωσε το αντάρτικο στα βουνά και στο χωριό μας. Οι Γερμανοί αποτραβήχτηκαν στην πόλη. Βρεθήκαμε να έχουμε ελεύθερη Ελλάδα , ενώ διαρκούσε ακόμα η Κατοχή. Κάθε φορά όμως που οι Γερμανοί έκαναν τις εκκαθαριστικές τους επιχειρήσεις, ήμασταν αναγκασμένοι να εγκαταλείπουμε το χωριό και να αναζητούμε προστασία στο βουνό μέσα στις σπηλιές. Τα σπίτια τα έκαιγαν. Σκότωναν τον κόσμο. Τον Δεκέμβρη του 1943 σε περίοδο τέτοιων εκκαθαρίσεων μπήκαν στο χωριό, έκαψαν σπίτια και σκότωσαν δώδεκα ανθρώπους, όλους σχεδόν συγγενείς. Ανάμεσα σ’ αυτούς οι αδελφές της μάνας μου και οι δύο παππούδες μου. Οι άλλοι γλιτώσαμε, γιατί είχαμε καταφύγει στα βουνά μέσα στα δάση και στις σπηλιές. Κατάλαβα τότε το στίχο του Ρήγα Φεραίου:
Σπηλιές να κατοικούμε να βλέπουμε θεριά
Πάντως το σπίτι μας, σπίτι δασκάλου και παπά, φιλοξενούσε διακεκριμένους επαναστάτες, που συζητούσαν για ένα μέλλον λαμπρό των λαών, όταν βέβαια θα σαρώνονταν οι κατακτητές. Αυτά επηρέαζαν τις παιδικές ψυχές μας. Θυμούμαι τη Ρόζα Ιμβριώτη, τη μεγάλη παιδαγωγό, που φιλοξενήθηκε κι αυτή στο σπίτι μας. Μ’ έκανε μάλιστα και μάθημα. Φυσικά δεν μπορούσα τότε να καταλάβω την αξία της. Κατάλαβα πολύ αργότερα. Καλή τύχη για μένα μέσα στα ερείπια του πολέμου. Από τα ερείπια ανασταινόταν μέσα μου ένας άλλος κόσμος που δεν ήρθε ακόμη. Για να γίνει πραγματικότητα χρειάζεται πολύ να μοχθήσουμε. Χρειάζεται, όπως είπα, παιδεία. Μόνο αυτή, δηλαδή η μόρφωση, η καλλιέργεια του ανθρώπου, μόνο αυτή θ’ αλλάξει τον κόσμο.
Πού σπουδάσατε;
Φοίτησα στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον καιρό (1952-1957) που αυτή ζούσε τον Χρυσούν αιώνα της. Σπούδασα με υποτροφία και αποφοίτησα με άριστα. Δάσκαλοί μου ήταν οι Ν. Ανδριώτης, Απ. Βακαλόπουλος, Ι.Θ. Κακριδής, Στ. Καψωμένος, Εμμ. Κριαράς, Στ. Κυριακίδης, Γ. Μπακαλάκης, Α. Ξυγγόπουλος, Λ.Πολίτης, Α. Τσομπανάκης-όλοι τους μεγάλα ονόματα με αξιόλογη προσφορά στην επιστήμη και στην Παιδεία.. Κάποιοι από αυτούς έγιναν περισσότερο γνωστοί για τους αγώνες τους υπέρ του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Κράτησαν το νήμα του Μ. Τριανταφυλλίδη, του Αλ. Δελμούζου, του Γ. Αποστολάκη. Ξεχωρίζουν ανάμεσά τους γι αυτούς τους αγώνες ο Ι.Θ. Κακριδής και ο Εμμ. Κριαράς, με τους οποίους είχα την τύχη να συνδεθώ στενότερα.
Ποιο ήταν το πνεύμα και ποιοι οι σκοποί του εκπαιδευτικού δημοτικισμού;
Σκοπός του εκπαιδευτικού δημοτικισμού ήταν – και παραμένει για όσους τον πιστεύουν και τον υπηρετούν – η αναγέννηση της ελληνικής κοινωνίας μέσα από την αναγέννηση του ελληνικού σχολείου. Ανάμεσα σε αυτούς είμαι κι εγώ και συνεχίζω την προσπάθεια. Αυτή είναι νομίζω η μεγαλύτερη προσφορά της Φιλοσοφικής Σχολής στη ζωή του Έθνους και στον νεοελληνικό πολιτισμό. Κορυφαία στιγμή της στάθηκε η μελέτη και η καταξίωση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας, της δημοτικής, η οποία συνδέεται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό και τον ιδεολογικό προσανατολισμό του. Γι αυτό και η Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στήριξε τις γλωσσοεκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του 1964 και του 1976. Οι καθηγητές της και οι απόφοιτοί της τις πίστεψαν και τις προώθησαν. Αισθάνθηκα κι εγώ αυτήν την αγωνία. Βοήθησα όταν μου ζητήθηκε και στην πρώτη και προπάντων στη δεύτερη (1976).
Στη Σουηδία είχα την τύχη να έχω στις μεταπτυχιακές μου σπουδές έναν λαμπρό Ελληνιστή καθηγητή στο πανεπιστήμιο της Lund, τον Stig Rudberg, στενόν φίλο του Κακριδή, του Κριαρά, του Πολίτη. Κοντά του έμαθα πολλά.
Στους μεγάλους δάσκαλους και οδηγούς μου ήταν και είναι ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Ευάγγελος Παπανούτσος. Με τον Παπανούτσο είχα ιδιαίτερο δεσμό. Με τιμούσε με την αγάπη του. Αυτός μου ζήτησε να κατέβω στην Αθήνα και να βοηθήσω τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976 (Γ. Ράλλης). Συμμετείχα έτσι σε όλες τις επιτροπές που ετοίμασαν τα νέα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας: “Νεοελληνική Γραμματική για το Γυμνάσιο” (1976), “Συντακτικό της Νέας Ελληνικής” (1977), “Νεοελληνική Γραμματική για το Δημοτικό” (1978), “Νεοελληνική Γραμματική, κείμενα και ασκήσεις” (1976).
Πως διαμορφώθηκε η σκέψη και η άποψη σας για τη γλώσσα και τη διδασκαλία της;
Όλα οφείλονται στην εμπειρία, στις σπουδές και στις απόψεις εκλεκτών παιδαγωγών, Ελλήνων και ξένων, οι οποίοι πιστεύουν ότι ο δεν μπορεί ο δάσκαλος να έχει μια μόνο μέθοδο. Είναι ανάγκη να αναπτύξει μεθοδική συνείδηση, μεθοδική σκέψη, μεθοδικό τακτ. Η μεθοδολατρεία είναι προϊόν του σχολαστικισμού και η μεθοδοφοβία της οκνηρής σκέψης. (Θεόδωρος Κάστανος). Άλλωστε ο καλλιτέχνης δάσκαλος μπορεί και τα αγνοεί αυτά.
Γι αυτόν ισχύουν οι νόμοι της τέχνης, της δημιουργίας, της φυσικότητας, της εσωτερικής διάθεσης. Και φυσικά ισχύει πάντα ο λόγος: ο πιο καλός δάσκαλος είναι ο πιο ελεύθερος δάσκαλος. Αλλά ο πιο ελεύθερος δάσκαλος είναι μαζί και ο πιο υπεύθυνος δάσκαλος, αφού η ελευθερία συνεπάγεται ευθύνες, η δε υπευθυνότητα προϋποθέτει ελευθερία. Ελευθερία και υπευθυνότητα αποτελούν τους δύο πόλους της δημιουργίας. Και η διδασκαλία είναι δημιουργία.
Για μια σύγχρονη γλωσσική συνείδηση
Ο Χρίστος Τσολάκης συνεισέφερε στη σύγχρονη διαμόρφωση της γλωσσικής συνείδησης και την καθιέρωση του δημοτικισμού σε δύσκολα χρόνια για την Ελληνική κοινωνία. Τα ενδιαφέροντά του επικεντρώνονται κατά κύριο λόγο:
- Στην διερεύνηση των προβλημάτων της διδασκαλίας της γλώσσας.
- Στη διαμόρφωση πρωτοποριακών / επικοινωνιακών μεθόδων διδασκαλίας της γλώσσας.
- Στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών.
- Στη διαμόρφωση προγραμμάτων σπουδών στα Παιδαγωγικά Τμήματα του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου για τη διδακτική της Ελληνικής Γλώσσας
(Στο παρόν αφιέρωμα χρησιμοποιήσαμε στοιχεία και σκέψεις – θέσεις του Χρίστου Λ. Τσολάκη όπως αποτυπώθηκαν σε εκδηλώσεις τιμής προς τον ίδιο αλλά και από τον “Τιμητικό Τόμο για τον Καθηγητή Χρίστο Λ. Τσολάκη” που κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο 2009 από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ, με πρωτοβουλία και κείμενα πανεπιστημιακών οι οποίοι υπήρξαν μαθητές του).