Συνέντευξη του Καζαντζάκη στα Γαλλικά

Αντιγράφω ένα εξαιρετικό κείμενο του Κ. Ανδρουλιδάκη από την εφημερίδα Καθημερινή:

<< Από τον κόσμο των ιδεών ενός λογοτέχνη δεν προσδοκούμε ένα πλήρως ανεπτυγμένο και λογικά συνεπές σύστημα γνώσης, που θα δίδει απάντηση στο σύνολο των θεμελιωδών φιλοσοφικών ζητημάτων. Και όμως, ολόκληρο το έργο του Ν.Καζαντζάκη στηρίζεται στην ανάπτυξη θεμάτων αυθεντικά φιλοσοφικών, ιδίως μεταφυσικών και ηθικών. Ο ίδιος είχε συνειδητοποιήσει από νωρίς τον φιλοσοφικό χαρακτήρα του συγγραφικού του σχεδίου: «Θέλω να σχηματίσω μια ατομική, δική μου αντίληψη της ζωής, μια θεωρία του κόσμου και του προορισμού του ανθρώπου, και σύμφωνα μ’ αυτή, συστηματικά και μ’ ορισμένο σκοπό και πρόγραμμα, να γράφω, ό,τι γράφω», έλεγε ήδη στα 1908. Ο,τι πέτυχε, με καιρό και με κόπο, είναι μια ποίηση ιδεών.

Η φιλοσοφική σκέψη του Καζαντζάκη περιλαμβάνεται ολόκληρη σε σύνοψη στην «Ασκητική», ενώ αναπτύσσεται και εικονογραφείται στην «Οδύσσεια». Όλα τα άλλα έργα του (μυθιστορήματα, δράματα, ταξιδιωτικά, κ.λπ.) δεν αποτελούν παρά απλή αναπαράσταση με εικόνες των κοσμοθεωρητικών ιδεών των δύο εκείνων έργων.

Η σκέψη του ήρωα μας ανήκει στο μεγάλο κοσμοθεωρητικό ρεύμα της φιλοσοφίας της ζωής. Μερικά κύρια γνωρίσματα της είναι: η αντιλογοκρατία, η μεταφυσική απαισιοδοξία έως τον μηδενισμό, αλλά συγχρόνως η εναγώνια αναζήτηση του «Θεού» και η διονυσιακή κατάφαση της ζωής, η ζωτικοκρατία (ο «βιταλισμός»), η ηθική και ηρωική αυτονομία, η αναζήτηση της λύτρωσης μέσω της πνευματικής δημιουργίας. Θα προσεγγίσομε ορισμένες πτυχές της σκέψης του, αν θυμηθούμε τους μαρτυρημένους από τον ίδιο με κατάνυξη «μυσταγωγούς» του, δηλαδή τις κυριότερες φιλοσοφικές πηγές του.

Φρειδερίκος Νίτσε

Τι γοήτευσε τον Καζαντζάκη από το «Νίτσε το μεγαλομάρτυρα»; Το ανατρεπτικό του κήρυγμα: η αμφισβήτηση του συνόλου της σύγχρονης του, κατεστημένης κοσμοθεωρίας και ιδεολογίας. Ειδικότερα, η απόρριψη της χριστιανικής μεταφυσικής, η οποία έχει ως επακόλουθα (κατά το Νίτσε!) την αποδοχή ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) Θεού, την υποτίμηση του υλικού-αισθητού κόσμου και την αντίστοιχη μετάθεση όλων των προσδοκιών του ανθρώπου σε ένα νεφελώδη υπεραισθητό κόσμο, τέλος την κυριαρχία μιας στυγνής αστικής, πουριτανικής ηθικής. Αλλά εκτός από τις ανατρεπτικές πλευρές, ο Καζαντζάκης βρήκε σε διαλεκτικήν αντίθεση στο Νίτσε και εποικοδομητικά στοιχεία: την αντικατάσταση των κρατουσών ψευδαισθήσεων από μιαν ολοκληρωτική, διονυσιακή κατάφαση της ζωής (τη «θέληση για δύναμη»), την προσδοκώμενη δημιουργία του «Υπεράνθρωπου» μέσω της «μεταστροφής όλων των αξιών», δηλ. της ανυψώσεως της ζωής σε ανώτατη αξία και έσχατο κριτήριο της αλήθειας και της ηθικής: αληθινό και ηθικά καλό θα είναι ό,τι ενισχύει και εξυψώνει τη ζωή. Ποια είναι, κατά τον Καζαντζάκη, η υψηλότερη εντολή του Νίτσε; «Ν’ αρνηθείς όλες τις παρηγοριές -θεούς, πατρίδες, ηθικές, αλήθειες- ν’ απομείνεις μόνος και ν’ αρχίσεις να πλάθεις εσύ, με μοναχά τη δύναμη σου, έναν κόσμο που να μην ντροπιάζει την καρδιά σου» («Αναφορά στον Γκρέκο»).

Ανρί Μπερξόν

Αν ο Νίτσε διέλυσε τις αυταπάτες, ο Μπερξόν του προσέφερε τις αρχές της μεταφυσικής του. Δύο είναι τα διδάγματα που απεκόμισε ο επίδοξος φιλόσοφος από τον με¬γάλο στοχαστή: η αντιλογοκρατία και η θεωρία για τη «ζωτική ορμή». Κατά τον Καζαντζάκη, η φιλοσοφία του Μπερξόν «καταπολέμησε το διανοητικισμό και περιόρισε το κύρος του κι επομένως το κύρος της Επιστήμης μόνο στα φαινόμενα της ύλης», ενώ «καθόρισε τη δύναμη και τις αδυναμίες της διαίστησης κι επικαλέστηκε τη συνεργασία διαίστησης και διάνοιας για τις φιλοσοφικές έρευνες». «Η ζωή είναι διαρκής δημιουργία, αναπήδηση προς τ’ απάνω, ζωικό ανάβρυσμα, elan vital… Η φιλοσοφία πρέπει να θέσει σ’ επικοινωνία τον ατομικό ρυθμό του elan vital με τον παγκόσμιο ρυθμό της συνολικής ζωής» (Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα 1965).

Στο φιλοσοφικό Πάνθεον του Καζαντζάκη έχουν περίοπτη θέση ακόμη ο Βούδας και ο Χριστός, ο Σοπενάουερ και ο Λένιν, ο Τζέιμς, ο Σπένγκλερ και ο Φρόυντ. Το βλέπομε καθαρά: ο Καζαντζάκης είναι βέβαια ένας εκλεκτικιστής, αλλά με τον τρόπο του ευφυούς, δηλ. με τρόπο δημιουργικό και πρωτότυπο. Άλλωστε, δεν επηρεάζεται κανείς και δεν προσοικειώνεται παρά εκείνο με το οποίο αισθάνεται βαθειά συγγένεια.

Φιλοσοφία της ζωής

Η σκέψη του Καζαντζάκη είναι με μιαν ακριβή σημασία και υπό όλες τις απόψεις φιλοσοφία της ζωής. Θεμέλιο και κεντρικό θέμα της είναι το φαινόμενο της ζωής και ο βίος του ανθρώπου, ο τελικός σκοπός και ο προορισμός του. Η σταθερή μέριμνα του δεν είναι απλώς η θεωρητική αλήθεια και γνώση, αλλά εκείνη η αλήθεια που απαντά στα προβλήματα της ζωής, της πράξης και της ψυχής. Χαρακτηριστικά της είναι η αντίθεση στη νοησιοκρατία και η αδιάκοπη αναζήτηση της γνήσιας ζωής και της αυθεντικότητας. Η ομοιότητα με ένα άλλο σύγχρονο φιλοσοφικό κίνημα είναι προφανής και δεν είναι η μόνη: ο Καζαντζάκης είναι ένας υπαρξιστής.

Η σκέψη του είναι αντιλογοκρατική με πολλαπλή σημασία: Είναι, πρώτα, μια μεταφυσική του παραλόγου (ή του αλόγου, του absurdum). Είναι η εφιαλτική ανακάλυψη ότι το Σύμπαν δεν έχει έλλογο χαρακτήρα, ότι ο κόσμος, αφ’ εαυτού και ανεξάρτητα από την παρουσία του ανθρώπου, είναι μια άβυσσος, ότι στερείται λόγου υπάρξεως, «τέλους» (σκοπού) και νοήματος. Η μοναδική περιοχή του Σύμπαντος, όπου μπορεί να φανερωθεί το έλλογο στοιχείο, είναι ο ανθρώπινος νους. Το απειροελάχιστο αυτό σημείο είναι ο στίβος, όπου κρίνεται και διακυβεύεται το μέγιστο άθλημα: Ο αγώνας για την πνευματική δημιουργία, για τη «σωτηρία του Θεού».

Η φιλοσοφία του Καζαντζάκη είναι όμως αντιλογοκρατική και με μιαν ειδικότερη, γνωσιολογική, σημασία. Θεωρεί ότι το καταλληλότερο όργανο για την απόκτηση της γνώσης δεν είναι ο θεωρητικός νους (η διάνοια ή νόηση), αλλά η διαίσθηση ή ενόραση. Αλλά ακόμη σπουδαιότερες από τις θεωρητικές αυτές γνωστικές δυνάμεις παραδέχεται τα πάθη, τις συγκινήσεις, τα υπαρξιακά βιώματα: «α) Ο νους του ανθρώπου φαινόμενα μονάχα μπορεί να συλλάβει, ποτέ την ουσία, β) κι όχι όλα τα φαινόμενα, παρά μονάχα τα φαινόμενα της ύλης, γ) …όχι καν τα φαινόμενα τούτα της ύλης, παρά μονάχα τους μεταξύ τους συνειρμούς, δ) κι οι συνειρμοί τούτοι δεν είναι πραγματικοί… είναι κι αυτοί γεννήματα του ανθρώπου, ε) και δεν είναι οι μόνοι δυνατοί… παρά οι πιο βολικοί για τις πρακτικές και νοητικές του ανάγκες» («Ασκητική», 1985, σ. 13-14).

Ο αναγνώστης μπορεί να θεωρήσει σκάνδαλο τη συσσωρευμένη αμφισβήτηση τόσων βεβαιοτήτων του ρεαλιστικού κοινού νου. Αλλά θα ικανοποιηθεί ίσως, όταν βεβαιωθεί από τη μελέτη του έργου του ότι ο Καζαντζάκης, αναιρώντας διαλεκτικά ορισμένες από τις δια¬κηρυγμένες αρχές του, δεν παύει να αναζητεί την «ουσία του Σύμπαντου» (ή του Θεού), για την οποία προφανώς δεν αμφιβάλλει ότι δεν είναι απλό περιεχόμενο του μοναχικού του νου!

Η συχνή όμως επίκληση της αντιλογοκρατίας απαιτεί μιαν ουσιώδη διευκρίνιση. Όταν ο Καζαντζάκης (αλλά και ο Σικελιανός ή ο Ελύτης) στρέφονται εναντίον της «λογοκρατίας» ή του «ορθολογισμού», δεν αποκηρύσσουν καθόλου τον ορθό Λόγο και τον υγιή ανθρώπινο νου. Τον καρτεσιανό κανόνα «Να μην παραδέχομαι τίποτα για αληθινό, αν δεν το ξέρω (με το λογικό μου!) ολοφάνερα για αληθινό», θα τον προσυπέγραφε ένθερμα ο Καζαντζάκης. Αντίπαλος του δεν είναι ο ορθός Λόγος του Διαφωτισμού, αλλά η καθυπόταξη όλων των πλευρών της ζωής στον «εργαλειακό λόγο» και στους φραγμούς ενός υπερτροφικού και εξαλλαγμένου διανοητικισμού.

Η Μεταφυσική του

Με μόνιμο τον κίνδυνο να στριμώχνομε υπερβολικά τον πλούτο των ιδεών του μέσα σε θεωρητικές αφαιρέσεις, θα συνοψίσουμε τις μεταφυσικές του αντιλήψεις στα ακόλουθα σημεία:

1. Το Σύμπαν αποτελεί μια και μόνη «αρχέγονη ουσία», μιαν ενότητα. Δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ ενός υπερβατικού (εξωκοσμικού) εκείθεν και ενός ενδοκοσμικού εντεύθεν. Η κοσμοθεωρία του είναι ένας μονισμός.
2. Έχουν υποστηρίξει ότι η «Ασκητική» αποτελεί μια καταδίκη του υλισμού. Εάν αποβλέψομε στην άρνηση του έλλογου και ιδεατού χαρακτήρα του κόσμου, αντιθέτως μάλιστα θυμηθούμε την κατάφαση του παραλόγου και του absurdum, τότε οι αντιλήψεις του Καζαντζάκη ασφαλώς δεν αποτελούν μια μεταφυσική Ιδεοκρατία, λ.χ. πλατωνικού ή εγελιανού τύπου. Αλλά η άλλη όψη της παραδοχής της εχθρικής για τον άνθρωπο Αβύσσου συνίσταται στο χρέος της επιστράτευσης όλων των δυνάμεων του, ιδίως των ηθικών και πνευματικών, για την πραγματοποίηση όλων των ικανοτήτων του, δηλ. για την επίτευξη της ελευθερίας. Είναι λοιπόν ένας υλισμός με ηρωική κατάφαση της ελευθερίας. «Ο άνθρωπος πιο δυνατός από το πεπρωμένο του» είναι ίσως η τελευταία λέξη όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής σοφίας αλλά και του Καζαντζάκη.
3. Αλλά το στοιχείο που προσδιορίζει πληρέστερα την αρχέγονη εκείνη ουσία, είναι η αποδοχή δύο κοσμικών δυνάμεων ή ρευμάτων: της ύλης και της ζωής (ή ζωτικής ορμής). «Τα ενόργανα όντα, από τα ταπεινότερα ως τα πιο αψηλά… αποτελούνε μια και μόνη προς τα άνω ζωικήν ορμή, αντίθετη προς την κίνηση της ύλης. Και τα δύο ρέματα, της ύλης και της ζωής, κινούνται, αντίστροφα όμως, το ένα προς τη σύνθεση και τ’ άλλο προς την αποσύνθεση». Υπεροχή του δυναμικού γίγνεσθαι και του φαινομένου της ζωής έναντι του στατικού είναι και της ύλης: δυναμοκρατικός βιταλισμός ή ζωτικοκρατία. Η ζωτική ορμή αποτελεί την απάντηση στο κεντρικό ερώτημα για την «αρχή του παντός» ή το «νόμο του Σύμπαντος» και δεν είναι παρά η νεώτερη εκδοχή της «ψυχής του κόσμου».

Ο «Θεός» του Καζαντζάκη

Η κοσμοθεωρία του Καζαντζάκη έχει χαρακτηριστεί «θρησκευτική», η δράση ή το πάθος του «μεσσιανισμός». Δεν πρόκειται για ένταξη ή υπαγωγή του σε μιαν από τις γνωστές θρησκείες. Η στάση του απέναντι στις ιστορικές θρησκείες είναι κατ’ ουσίαν απορριπτική.

Δεν παραδέχεται ως έγκυρη πηγή της γνώσης την αποκάλυψη, παρά μόνο τον περιορισμένο ανθρώπινο νου. Κατά τούτο παραμένει πιστός μαθητής του Διαφωτισμού και του Νίτσε. Αλλά διατηρεί σεβασμό για ορισμένους ιδρυτές θρησκειών, όπως το Βούδα ή το Χριστό, δηλ. τους «ανθρώπους που θέσπισαν μέτρα ζωής», κατά τον Γιάσπερς. Ο «Θεός» που αναζήτησε με πάθος σ’ όλη του τη ζωή δεν είναι ο Θεός του Αβραάμ ή του Χριστού, αλλά ο «Θεός των φιλοσόφων».

Ο «Θεός» του Καζαντζάκη είναι, πρώτα, η «ζωτική ορμή» του Σύμπαντος. Η μεταφυσική αυτή κατασκευή δε σημαίνει παρά το φαινόμενο της ζωής που κυβερνά όλα τα ενόργανα όντα, όπως ο Λόγος το Σύμπαν, κατά τον Ηράκλειτο. Ειδικότερα, είναι οι θετικές ή δημιουργικές δυνάμεις του Σύμπαντος, ό¬πως η κοσμική «βούληση» του Σοπενάουερ ή η «βούληση για δύναμη» του Νίτσε. «Τον κύκλο αυτόν (των στροβιλιζόμενων δυνάμεων) τον ονοματίσαμε Θεό. Μπορούσαμε να του δώσουμε ό,τι άλλο όνο¬μα θέλαμε: Άβυσσο, Μυστήριο, Απόλυτο Σκοτάδι, Απόλυτο Φως, Ύλη, Πνέμα, Τελευταία Ελπίδα, Τελευταία Απελπισία, Σιωπή» («Ασκητική», σ. 65). Ο κοσμολογικός αυτός στοχαστής έχει έντονο το «ωκεάνειο συναίσθημα» και σου μεταδίδει συχνά, όπως και ο Καβάφης κατά το Σεφέρη, την αίσθηση ενός «μυστικού χωρίς Θεό».

Η θεολογία του Καζαντζάκη εντάσσεται σε μια σημαντική τάση της νεώτερης ευρωπαϊκής μεταφυσικής: την ανακάλυψη (ή επινόηση!) ενός Θεού που δεν είναι δημιουργός με τη χριστιανική σημασία, δηλ. που δεν προϋπάρχει, αλλά αντιθέτως έπεται του πρωταρχικού Σύμπαντος ως δημιούργημα και επίτευγμα όλων των ζωντανών του δυνάμεων (κυρίως βέβαια ως έργο των ελλόγων όντων). Ακριβώς με τη σημασία αυτή, οι άνθρωποι έχουν χρέος να γίνονται δημιουργοί ή «Σωτήρες του Θεού» κατά τον υπότιτλο της «Ασκητικής».

Μια ηθική της ευθύνης

«Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη» («Ασκητική», α. 63). Η ηθική του Καζαντζάκη απορρέει με συνέπεια από τη μεταφυσική του και ειδικότερα από τη θεολογία του. Η άρνηση μιας έλλογης τάξης του Σύμπαντος αλλά και της χριστιανικής κοσμοθεωρίας συνεπιφέρει την απόρριψη ενός συστήματος σταθερών ηθικών αξιών, αρχών και κανόνων, όπως αυτές που ανεγνώριζε η χριστιανική οικουμένη. Μεταστροφή των αξιών! «Καλό είναι ό,τι ορμάει προς τ’ απάνω και βοηθάει το Θεό ν’ ανηφορίσει» και κακό το αντίθετο. «Γιατί η ουσία της ηθικής μας δεν είναι η σωτηρία του ανθρώπου, που αλλάζει μέσα στον καιρό και στον τόπο, παρά η σωτηρία του Θεού, που μέσα από λογής λογής ανθρώπινες μορφές και περιπέτειες είναι πάντα ο ίδιος, ο ακατάλυτος ρυθμός που μάχεται για ελευτερία» {«Ασκητική», ο. 74-75).

Μετουσίωση της ύλης σε πνεύμα, ελευθερία, «σωτηρία του Θεού»: οι ιδέες αυτές μας φανερώνουν το κλειδί της φιλοσοφικής σκέψης του μεγάλου Κρητικού. Την εγκυρότερη έκφραση του είδους αυτού της σκέψης έδωσε μάλλον ο Μπερξόν (στις «Δυο πηγές της ηθικής και της θρησκείας», μετάφρ. Β. Τατάκη, Αθήνα 1951, σ. 288): «Η ανθρωπότητα έχει ν’ αναρωτηθεί αν θέλει μόνο να ζει, ή εκτός απ’ αυτό, να προσφέρει την αναγκαία προσπάθεια για να εκτελεσθεί, και δω στον οπισθοδρομικό πλανήτη μας, η ουσιαστική λειτουργία του Σύμπαντος, που είναι μια μηχανή που κάνει θεούς».

από την εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΚΥΡΙΑΚΗ 2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 1997