1. Εισαγωγή

Η έννοια της μάθησης σύμφωνα με τον Bigge (1990), έχει άμεση σχέση με τη μόνιμη αλλαγή στη συμπεριφορά του ατόμου, η οποία είναι αποτέλεσμα εμπειρίας και πράξης. Η μάθηση έχει προσωπικό και ατομικό χαρακτήρα. Κάθε άτομο μαθαίνει με το δικό του μοναδικό τρόπο. Οι αλλαγές του ατόμου μέσω της μάθησης συντελούνται στο πεδίο των γνώσεών του, των δεξιοτήτων και των στάσεών του.

Βεβαίως, η μάθηση δεν ολοκληρώνεται μόνο μέσα από ένα συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά είναι μια συνεχής διεργασία που συντελείται δια βίου και χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους και μέσα. Για το λόγο αυτό αναφερόμαστε στη δια-βίου μάθηση, που γίνεται είτε πρόσωπο με πρόσωπο είτε εξ΄ αποστάσεως. Στόχος της δια-βίου μάθησης είναι είτε η αναπαραγωγή γνώσης σε άτομα που ασχολούνται με αυτή, είτε η καλλιέργεια δεξιοτήτων για άτομα που αλλάζουν επάγγελμα είτε η καινούργια εκπαίδευση σε άτομα που ασχολούνται με τεχνολογία και τομείς που εξελίσσονται. Βεβαίως στις μέρες μας τείνει να εφαρμοστεί στη δια-βίου εκπαίδευση και η εξ’ αποστάσεως εκπαίδευση, με τη χρήση του e-learning, που αν και προσφέρει γνώσεις, απαιτεί συγκεκριμένες δεξιότητες.

Επιπροσθέτως, αυξημένο ενδιαφέρον παρατηρείται στις μέρες μας από ένα μεγάλο αριθμό ερευνητών για την μελέτη και έρευνα της τυπικής μάθησης (formal learning),της άτυπης μάθησης (Informal Learning) και της μη τυπικής μάθησης (non formal Learning). Σύμφωνα με τον Jarvis (1987),

• «Η τυπική – επίσημη εκπαίδευση (formal education) έχει γραφειοκρατικό χαρακτήρα,
• η Μη τυπική εκπαίδευση (non formal education) είναι οργανωμένη και συγκροτημένη διαδικασία, η οποία εξελίσσεται σε ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον που δεν είναι απαραίτητα γραφειοκρατικό και
• η Άτυπη εκπαίδευση (informal education) είναι προκαθορισμένη και προγραμματισμένη διαδικασία με βασικό χαρακτηριστικό της την αλληλεπίδραση».

Δυστυχώς στη χώρα μας οι όροι “τυπική”, “μη τυπική” και “άτυπη μάθηση”, δεν είναι τόσο πολύ διαδεδομένοι ενώ παράλληλα δεν υπάρχουν συγκριτικές μελέτες για τη συνεισφορά τους στην όλη εκπαιδευτική διαδικασία. Η εργασία λοιπόν αυτή αποτελεί μια σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση των ευρέως διαδεδομένων προγραμμάτων που εφαρμόζονται από φορείς και οργανισμούς στην Ελλάδα, και οι οποίοι προσφέρουν τυπική, μη τυπική και άτυπη εκπαίδευση.

2. Τυπική μάθηση

Ως τυπική μάθηση (formal learning) ορίζεται το ιεραρχημένο, δομημένο και οργανωμένο χρονικά σε βαθμίδες εκπαιδευτικό σύστημα, από τη πρωτοβάθμια εκπαίδευση έως το πανεπιστήμιο, που περιλαμβάνει τόσο τις γενικές ακαδημαϊκές σπουδές όσο και τα εξειδικευμένα προγράμματα και θεσμούς ολοκληρωμένης επαγγελματικής και τεχνικής εκπαίδευσης (Jeffs & Smith, 1999). Στη χώρα μας έχουμε τις ακόλουθες βαθμίδες εκπαίδευσης: νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο, ΤΕΕ, ΙΕΚ, ΤΕΙ, ΑΕΙ.

Η τυπική εκπαίδευση στη χώρα μας συνδέεται άμεσα µε την εκάστοτε εκπαιδευτική πολιτική, αλλά πάγιο γνώρισμά της-σε αντίθεση µε τα εκπαιδευτικά συστήµατα άλλων κρατών- είναι η παραδοσιακή εκπαιδευτική νοοτροπία που θέλει την εκπαιδευτική πράξη να χαρακτηρίζεται από την τυποποιημένη δασκαλοκεντρική διδακτική διαδικασία και οροθετημένη μέσα στον κλειστό χώρο του σχολείου (Ανθογαλίδου, 2003).

Σύµφωνα µε την παραπάνω νοοτροπία η οποία κυριαρχεί στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, η γνώση θεωρείται ως ετοιμοπαράδοτο αγαθό το οποίο μεταβιβάζεται από τον δάσκαλο στον μαθητή, ενώ το παιδαγωγικό ενδιαφέρον επικεντρώνεται στη διδακτέα ύλη και στην απαρέγκλιτη εφαρµογή του αναλυτικού σχολικού προγράµµατος.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αξιοσηµείωτα µεταρρυθµιστικά εγχειρήµατα τα οποία στοχεύουν στον επαναπροσανατολισµό της εκπαίδευσης, στη σύνδεσή της με τη μαθησιακή διαδικασία και στην υιοθέτηση εναλλακτικών µορφών εκπαίδευσης. Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν αυτή η μορφή εκπαίδευσης, που περιγράφεται παραπάνω, μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες των μαθητών αλλά και να πετύχει τον στόχο της πολύπλευρης ανάπτυξης της προσωπικότητας του ανθρώπου.

Αµφισβήτηση του ρόλου της τυπικής εκπαίδευσης έρχεται και από την διαρκώς αυξανόµενη ανάγκη για ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστηµα και άλλων οµάδων πέραν των µαθητών. Η ανάγκη σύνδεσης της εκπαίδευσης µε τη µαθησιακή διαδικασία και κυρίως µε τη δια-βίου μάθηση µας οδηγεί στην ανάγκη σχεδιασµού και εφαρµογής κάποιας άλλης µορφής εκπαίδευσης η οποία θα απαντά πειστικά στα παραπάνω ερωτήµατα.

3. Μη τυπική μάθηση

Ως μη τυπική μάθηση (non formal Learning) ορίζεται οποιαδήποτε οργανωμένη εκπαιδευτική δραστηριότητα εκτός του τυπικού εκπαιδευτικού συστήματος, που απευθύνεται σε συγκεκριμένους εκπαιδευόμενους και έχει συγκεκριμένους εκπαιδευτικούς στόχους (Jeffs and Smith 1990). Διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα κυρίως για εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων αποτελούν μέρος της μη τυπικής μάθησης στη χώρα μας. (τα προγράμματα ευρύτερης σχολικής ζωής – ένα είδος παραπρογράμματος;) Σχολές επιμόρφωσης;

Ένα άλλο παράδειγμα μη τυπικής μάθησης είναι η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση που είναι η διαδικασία η οποία στοχεύει στην ανάπτυξη, σε διάφορους τομείς της κοινωνίας, περιβαλλοντικών εννοιών, δεξιοτήτων, στάσεων και περιβαλλοντικού ήθους, η οποία πραγματοποιείται από διάφορα Ιδρύματα και στα οποία μπορεί να συμπεριλαμβάνονται τα σχολεία και τα Πανεπιστήμια (Φραγκούλης & Καραγιάννης, 1997). Η μη τυπική μάθηση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό και από το πλαίσιο στο οποίο παρέχεται, και γι΄αυτό το πρόβλημα της εγκυρότητας των αποκτώμενων γνώσεων είναι ιδιαίτερα έντονο.

Μη τυπική μάθηση στην Ελλάδα προσφέρουν οι Σχολές Επιμόρφωσης Λειτουργών Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΣΕΛΔΕ). Παλαιότερα γνωστό ήταν το Κέντρο Εκπαιδευτικών Μελετών και Επιμόρφωσης (ΚΕΜΕ). Σύμφωνα με Νόμο το 1975, ο βασικός σκοπός του ήταν η ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του εκπαιδευτικού προσωπικού δια μέσου της συμμετοχής του στο πρόγραμμα των κέντρων ταχύρυθμης εκπαίδευσης, των σεμιναρίων και των ομάδων εργασίας ή και των Σχολών Επιμόρφωσης που συστάθηκαν το 1979. Το τελευταίο έτος λειτουργίας των ΣΕΛΔΕ ήταν το έτος 1992. Το 1992-93, γενικεύτηκε η λειτουργία των Περιφερειακών Επιμορφωτικών Κέντρων (ΠΕΚ) και οι ΣΕΛΔΕ, μαζί με τις Σχολές Επιμόρφωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΣΕΛΜΕ) αδράνησαν. Από το 1992 και μετά προστίθεται το Περιφερειακό Επιμορφωτικό Κέντρο (ΠΕΚ) που είναι ένα αυτοτελές δημόσιο εκπαιδευτικό ίδρυμα. και συνεργάζεται με τα ΑΕΙ, τα ΤΕΙ, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και τη Διεύθυνση της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Ο σκοπός της ίδρυσης του ΠΕΚ είναι η επιμόρφωση όλων των εκπαιδευτικών λειτουργών της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, οι οποίοι έχουν αποφοιτήσει από τα Παιδαγωγικά Τμήματα της Δημοτικής Εκπαίδευσης, τα Παιδαγωγικά Τμήματα Νηπιαγωγών, τα Τμήματα Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας, και άλλων Πανεπιστημιακών Τμημάτων.

Βεβαίως παράλληλα, διάφοροι δημόσιοι φορείς προσφέρουν online μαθήματα για μαθητές γυμνασίου και λυκείου (π.χ. www.scoolnet.gr υπό την Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς) ενώ άλλες φορές υπό την εποπτεία επιχειρήσεων ιδιωτικού τομέα προσφέρονται μαθήματα ξένων γλωσσών (για παράδειγμα τα φροντιστήρια Ξένων Γλωσσών, ESClub – (http://www.aivazoglou.gr), ή «Μαθαίνοντας στο Internet Φυσική», (http://www.geocities.com/gutsi1/ κ.α.). Αυτές οι ενέργειες όμως ανήκουν στο γενικότερο πλαίσιο ανάπτυξης της χρήσης των ΤΠΕ στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επιπλέον είναι γνωστή η εταιρία “Πανεπιστημιακό Διαδίκτυο” (GUNET) η οποία έχει ως βασικό στόχο υποστήριξη και διαχείριση του ακαδημαϊκού δικτύου όλων των ΑΕΙ και ΤΕΙ της χώρας προσφέροντας και υπηρεσίες τηλεκπαίδευσης τόσο για τυπική όσο και για μή τυπική εκπαίδευση (http://eclass.gunet.gr , http://eclass.duth.gr/eclass/ κλπ).

Τέλος, μια από τις πιο σημαντικές δράσεις μη-τυπικής εκπαίδευσης είναι η δημιουργία των “Κέντρων Επαγγελματικής Κατάρτισης” (ΚΕΚ). Τα ΚΕΚ υπάγονται από το 1995 στο Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (ΙΔΕΚΕ) και προσφέρουν σημαντικό αριθμό προγραμμάτων
(http://www.daskalos.edu.gr/d/nomouesia/n2327-95.html).

4. Άτυπη μάθηση

Ως άτυπη μάθηση (informal learning) θεωρείται σύμφωνα με τους Jeffs and Smith (1990) η διαδικασία με την οποία κάθε άτομο, σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, μαθαίνει και αποκτά στάσεις, αξίες, ικανότητες – δεξιότητες και γνώσεις, από την καθημερινή εμπειρία και τις επιδράσεις που δέχεται από το περιβάλλον του (εργασία, οικογένεια, γειτονιά, ελεύθερες ασχολίες, βιβλιοθήκες, μέσα μαζικής ενημέρωσης κ.ά.). Είναι η µάθηση που προκύπτει από δραστηριότητες της καθηµερινής ζωής οι οποίες σχετίζονται µε την εργασία, την οικογένεια ή τον ελεύθερο χρόνο και δεν είναι διαρθρωµένη από άποψη µαθησιακών στόχων, χρόνου µάθησης ή διδακτικής υποστήριξης, γι΄ αυτό και τυπικά δεν οδηγεί σε επίσημη πιστοποίηση.

Παραδείγµατα µορφών άτυπης εκπαίδευσης στη χώρα μας είναι, τα ελεύθερα προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, τα προγράµµατα κατά του ρατσισµού κλπ. Μια όμως από τις πιο ενδιαφέρουσες µορφές άτυπης εκπαίδευσης είναι η µουσειοπαιδαγωγική εκπαίδευση που παρέχεται από συγκεκριμένα μουσεία (όπως τα: Μουσείο Μπενάκη, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Μουσείο Γουλανδρή κλπ). Η αξιοποίηση της µουσειοπαιδαγωγικής εκπαίδευσης παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη χώρα µας, από την οποία δεν λείπουν τα µουσεία και γενικότερα οι εκθεσιακοί χώροι, και προσφέρει µια θαυµάσια ευκαιρία για προώθηση της άτυπης εκπαίδευσης.

Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγµα προώθησης της άτυπης εκπαίδευσης αποτελεί και το πρόγραµµα κοινοτικής δράσης “ΝΕΟΛΑΙΑ” το οποίο θεσπίστηκε το 2000 µε απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και στοχεύει στη δηµιουργία πλαισίου συνεργασίας για την ανάπτυξη πολιτικών για τη νεολαία, βασισµένων στην άτυπη εκπαίδευση.

Επιπλέον η Κοινοτική Πρωτοβουλία EQUAL που έχει προκηρυχθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την περίοδο 2000-2006 και επιδιώκει να συμβάλει στην διάδοση και εμπέδωση της διαρκούς εκπαίδευσης και επιμόρφωσης στις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις. Παράλληλα, στον ελληνικό χώρο αναπτύσσονται δραστηριότητες από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς όπως είναι η Τεχνομάθεια (http://www.technomatheia.gr/), το ΕΡΓΟΝ ΚΕΚ (http://www.ergonkek.gr/), INTEGRATION KEK (http://www.integration.gr/), η Γενική Γραμματεία Ισότητας (http://www.isotita.gr/) και σκοπό έχουν τη ανάπτυξη και εφαρμογή συστήματος δια βίου μάθησης, και την εξ αποστάσεως κατάρτιση και πιστοποίηση δεξιοτήτων στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις.

Συμπεράσματα

Στην εκπαίδευση (τυπική, μη τυπική και άτυπη) μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τόσο στην ΕΕ όσο και στη χώρα μας νέα μοντέλα και σύγχρονες μεθόδους διδασκαλίας (elearning) εφόσον δημιουργήσουμε πρώτα ένα καλά σχεδιασμένο και φιλικό προς τον χρήστη περιβάλλον εργασίας. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί και η άμεση σύνδεση εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας, με μικρότερο κόστος, λιγότερα έξοδα μετακίνησης, και σε λιγότερο χρόνο.

Βιβλιογραφία

• Bigge M. (1990) Θεωρίες μάθησης Εκδ. Πατάκης
• GUNET (2002) Greek Universities Network, http://www.gunet.gr (τελευταία επίσκεψη Ιούλιος 2005).
• Hezel Global Report (2005): Global E-learning Opportunity for U.S. Higher Education, http://www.hezel.com/globalreport/IntrotoEurope.pdf (τελευταία επίσκεψη Ιούλιος 2005).
• Javis P. (1987): Adult Learning in the Social Context, Croom Helm, London
• Jeffs T. and Smith M. (1990) educating informal educators in Jeffs T. and Smith M (1990) Using Informal Education, Buckingham: Open University Press.
• Means Mumtaz S. (2000): Factors affecting teacher’s use of Information and Technology. : A review of the literature. Journal of Information Technology for teacher Education, 9(3): 319-341.
• Means, B. (1994) – Technology and education reform. San Francisco: Jossey-Bass Publishers.
• Pange J. (2000) Educational Technology, University of Ioannina Eds.
• Pange J. (2004): How often do pre-school teachers in Greece use NT and ICT in their classrooms? A study of continuing education needs, Journal of Adult and Continuing Education 10(1): 57-65.
• Ανθογαλίδου Θ. (2003) Τι είναι το εικονικό σχολείο http://www.auth.gr/virtualschool/school/1/1/praxis/whatisvirtualschool.htm
• Αγγελόπουλος Η., Καραγιάννης Π. Καραντζής Ι. Φραγκούλης Ι., Φωκάς Ε. (2004) Η διδασκαλία των μαθημάτων του Δημοτικού σχολείου με τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή Αθήνα Καλειδοσκόπιο.

Τζένη Παγγέ
Αναπληρωτής Καθηγητής
Εργαστήριο Νέων Τεχνολογιών και Εκπαίδευσης από Απόσταση,
Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 45110 – Δουρούτη, Ιωάννινα